Uyghur mesilisi amérika-xitay munasiwetliridiki muhim mesilige aylandi

Amérikining birleshken döletler teshkilatidiki bash elchisi nikki xéyli xanim düshenbe küni washin'gtonda chaqirilghan “Mudapi'e emeldarliri yighini” da Uyghur mesilisini otturigha qoyup turup, xitay hökümitini eyibligen. Foks téléwiziyesining bu heqtiki xewiridin qarighanda, mezkur yighin, asiya-tinch okyan rayonidiki döletlerning mudapi'e sahesidiki yuqiri derijilik emeldarlarning qatnishishi bilen yilda bir qétim échilidighan yighin bolup, nikki xéyli yighinda Uyghur élidiki lagérlarni tilgha élip turup: “Bu hazirqi dunyada körülgen eng zor kölemlik insanlarni yighip qamash herikitidur. U, ikkinchi dunya urushidin kéyinki eng zor bir qétimliqi bolushi mumkin” dégen. Nikki xéyli az dégende bir milyondin oshuq kishi qamalghan bu lagérlarda qiyin-qistaq barliqi, kishilerning öz dini étiqadidin waz kéchip, uning ornigha kompartiyege sadaqitini ipadileshke mejburliniwatqanliqini eskertken.

Chet'ellerdiki Uyghur közetküchilerning qarishiche, asiya -tinch okyan döletlirining mudapi'ege mes'ul emeldarliri bir arigha jem bolup, ortaq xewpsizlik riqabetliri we hemkarlishish yolliri üstide izdinishni meqset qilghan bir yighinda Uyghur mesilisining nikki xéyli teripidin otturigha qoyulushi uning amérika hökümiti küntertipidiki muhim mesile bolghanliqining ipadisi iken.

Derweqe, Uyghur mesilisi nöwette amérika-xitay arisidiki munasiwetler sherhlen'gende köplep tilgha éliniwatqan bolup, buning eng tipik örniki amérika mu'awin prézidénti mayk pensning 4- öktebir künidiki nutqidur. Mu'awin prézidént mayk pens nutqida, xitay hökümitining dölet ichi we sirtida yürgüzüwatqan iqtisadiy-siyasiy pa'aliyetliri, téxnika jasusluqi, herbiy kéngeymichiliki, kishilik hoquq depsendichiliki heqqide tepsiliy toxtalghan we amérikining emdi xitayni dölet ichi we sirtigha qaratqan siyasetlirini özgertishke mejburlaydighanliqini jakarlighan. U bu nutqida Uyghurlarning mesilisigimu mexsus orun bergen. Mezkur nutuqtin kéyin “Wol strét zhurnili”, “Washin'gton pochtisi” we “Maliye waqti géziti” qatarliq nurghun metbu'atlarda élan qilin'ghan mulahizilerde mayk pensning bu nutqi amérikining xitaygha “Soghuq urush” bashlighanliqining gheyriy resmiy yosundiki jakarlinishi, dep tehlil qilin'ghan.

Qiziqarliqi, mayk pens ependining “Soghuq urush” élani dep bahaliniwatqan nutqida Uyghur mesilisi orun alghan bolsa, bir qisim közetküchiler tarixta amérikining sowét ittipaqi bilen bolghan “Soghuq urush” ning Uyghur éli bilenmu munasiwetlik ikenlikini otturigha qoymaqta. Amérikiliq tetqiqatchi, “Tibetke kirish” namliq kitabning aptori yazghuchi tomas liyrdning kitabida bayan qilinishiche, 1945-1949- yilliri etrapida amérika sowét ittipaqining atom bomba sinaqlirini tekshürüsh üchün Uyghur élide köp izdinishlerde bolghan, bu jeryanda amérikining ürümchidiki mu'awin konsuli doglas makkérnan altay qatarliq jaylargha barghan hem sowét ittipaqining atom siniqigha a'it herikitini we sowét ittipaqining Uyghur élidiki tesirini közetken idi. Ular osman batur we bashqa Uyghur rehberliri bilenmu uchrashqan. Amérikidiki siyasiy analizchi ilshat hesen ependi bu heqte radiyomizgha qilghan sözide, amérikining sabiq sowét ittipaqining Uyghur élidiki uran qézish pa'aliyetlirige qiziqip, bu heqte mexsus tekshürüsh élip barghanliqini éytti.

“Tibetke kirish” namliq kitabning shu qismida töwendikiler bayan qilin'ghan: “1947-Yili amérika hawa armiye générali héginbérgér xitayning gherbide atom bombisi partlishini ölcheydighan üsküne jaylashturidighan orun izdeshni bashlighanda u ishni qeyerdin bashlashni éniq biletti. U bolsimu-ürümchi. Gerche u dunyadiki anche muhim bolmighan bir qarargahtek körünsimu we heqiqeten amérikining xitaydiki eng tashlinip qalghan qarargahi bolsimu-biraq makkérnan we héginbérgérlar ürümchining soghuq urush tughulghan yerlerning biri ikenlikini biletti.”

Ilshat hesen ependi sözide, Uyghur mesilisining amérika-xitay munasiwetliridiki muhim bir témigha aylan'ghanliqini tekitlidi shundaqla amérika-xitay arisida soghuq urush bashlan'ghan teqdirdimu kishilik hoquq mesilisi jümlidin Uyghurlarning mesilisining buningdiki asasliq téma bolidu, dep qaraydighanliqini bildürdi.