Gérmaniye humbolt uniwérsitétida Uyghurlar heqqide doklat bérish yighini ötküzüldi

Muxbirimiz erkin
2018.11.06
ilham-toxti-we-uyghurlarning-kishilik-hoquqi-yighin-6.jpg Bawariye parlaméntida ötküzülgen “Ilham toxti we Uyghurlarning kishilik hoquqi” namliq yighindin körünüsh. 2016-Yili 12-dékabir, gérmaniye.
RFA/Ekrem

Gérmaniyening bérlin shehiridiki humbolt uniwérsitétida 6‏-noyabir küni Uyghurlar heqqide doklat bérish yighini ötküzülüp, mutexessisler we pa'aliyetchiler “Xitayning bir belwagh bir yol pilanida Uyghurlarning kishilik hoquq mesilisi” dégen témida doklat bergen. Shuningdek yighinda xitayning rayonidiki kishilik hoquq depsendichiliklirini qandaq tosush toghrisida pikir teklipler otturigha qoyup, bu heqtiki so'allargha jawab bérilgen. Mezkur yighin mushu bir hepte ichide yawropadiki bir qisim döletlerning parlamént we uniwérsitétlirida ötküzülgen Uyghurlar heqqidiki bir qatar zenjirsiman pa'aliyetlerning bir qismidur.

Humbolt uniwérsitétida ötküzülgen bu yighinni xelq'ara kechürüm teshkilati bilen ilham toxtini qollash guruppisi teshkilligen bolup, bu yighin b d t kishilik hoquq kéngishi 6‏-noyabir küni xitay kishilik hoquq xatirisini “Qerellik körüp chiqqan”, shuningdek yighinda amérika, en'gliye, gérmaniye, firansiye, chéxiye, gollandiye, finlandiye, norwégiye. . . . Qatarliq döletler xitayni Uyghur rayonidiki yighiwélish lagérlirini taqashqa chaqirghan küni ötküzülgen.

Humbolt uniwérsitétidiki mezkur yighin'gha ilham toxtini qollash guruppisining rehbiri enwerjan ependi bilen xelq'ara kechürüm teshkilati gérmaniye shöbisining xadimi antoniya kupa xanim riyasetchilik we échilish nutqi sözligen. Enwerjan ependi seyshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, yighinning témisi we mezmuni heqqide melumat berdi.

U mundaq dédi: “Bügünki yighin uniwérsitét oqughuchilirini we xelq ammisini Uyghur xelqining béshidiki derd-elem, ilham toxtining aqiwiti toghriliq shundaqla xitayning bir yol bir belwagh, dep atalghan yéngi istratégiyelik pilani toghriliq melumatqa ige qilidighan bir yighin. Bu yighin'gha ispaniyedin, firansiyedin, gérmaniyedin 3 kishi teklip qilduq. Bu 3 kishi Uyghurlarni yaxshi tonuydighan, yillardin béri Uyghurlarning heq-hoquqliri toghriliq xelq'arada pa'aliyet körsetken mutexessisler. Bular özlirige ajritilghan waqit we témilarda melumat béridu”.

Ispaniyelik sabiq diplomat ju'an menu'él nadal lapas humbolt uniwérsitétida doklat bergen mutexessislerning biri. U yighinda xitay re'isi shi jinpingning “Bir belwagh bir yol pilani”, Uyghur rayonining gé'o‏-istratégiyelik roli we kishilik hoquqqa bolghan tesiri toghrisida sözligen. Ju'an menu'él nadal lapas yighin bashlinishning sel aldida ziyaritimizni qobul qilip, özining bu mesilidiki köz qarishini sherhlep ötti. U mundaq deydu: “Mende shundaq tesirat barki, xitayning hazirqi weziyiti nahayiti éghir. Shi jinpingning bir belwagh bir yol pilani shinjangdin ötidu. Shinjang bir belwagh bir yol pilanining ghelibe qilish-qilmasliqida achquchluq amil. Shunga, méning qarishimche xitay hökümitining shinjangda qandaq bixeterlik tedbirlirini yürgüzüshke da'ir mesililerde yol qoyush mumkinchiliki köp emes. Bu peqet méning qarishim. Méning doklatim shinjangning gé'o‏-istratégiyelik nuqtidin xitay üchün uning tashqi we ichki siyasitide qanchilik muhimliqini sherhleshke merkezlishidu. Shunga, xitay da'iriliri bu rayonda kontrolluqni téximu kücheytidighandek qilidu. Elwette bu xil yüzlinish rayondiki Uyghur xelqi üchün endishe qilarliq hadisidur”.

Humbolt uniwérsitétidiki yighinda yene firansiyelik xitayshunas mariy xolzmen xanim bilen gérmaniye “Tehdit astidiki xelqler teshkilati” ning re'isi ulrix déli'us doklat bergen. Mariy xolzman seyshenbe küni muxbirimizning ziyaritini qobul qilghanda gherb döletlirining xitaygha u peqet uniwérsal kishilik hoquq chüshenchisini qobul qilghandila andin uni qollaydighanliqini keskin éytish waqti kelgenlikini bildürdi.

Xolzman mundaq deydu: “Biz xitay hökümitige deydighan asasliq mesile, xitay hökümitining yéngi istratégiye tüzüp, dunyaning her qaysi jaylirida milyonlighan dollar meblegh sélish arqiliq zor ul-esliheler qurulush türlirini yolgha qoyuwatqanliqigha qarita, biz séning ish-herikitingni peqet sen uniwérsal kishilik hoquq chüshenchisini qobul qilsang qollaymiz yaki séning bilen hemkarlishimiz déyishtur. Her qandaq bir insan eger jinayet sadir qilghan bolsa, uning adil sotlinish, adil jazalinish heqqi bar. Elwette héchkim sadir qilmighan bir qilmishi üchün jazalinishqa layiq emes. Biraq, biz hazir xitayda uning xalighan kishini, xalighan usulda jazalawatqanliqini hés qilmaqtimiz.”

U yene dunyaning zor dawalghushqa qarap kétiwatqanliqini eskertip, “Bu ehwalda biz özimizning qimmet qarishida nahayiti éniq bolushimiz kérek” dédi. Xolzmen xanim mundaq deydu: “Eger démokratik döletler xitaygha öz puqralirining hayati we ularning bext-sa'aditini qoghdaydighan normal bir dölet bolup, dunyagha mensup bolushning némidin dérek béridighanliqi heqqide sawaq bermise, bashqa binormal döletlerni normal döletler qatarida qobul qilishqa mejbur bolidu. Men shuni éytip qoyay, hazir dunya zor dawalghushqa kirip qaldi. Belki bu téximu yamanliship kétishi mumkin. Shunga, biz özimizning qimmet ölchimimizde, kimning dost, kimning dost emeslikide éniq bolushimiz kérek.”

Lékin ju'an menu'él nadal lapasning qarishiche, yawropa ittipaqigha eza döletlerni we yawropa jama'et pikirini Uyghurlarning weziyitidin waqiplandurush muhim bolupla qalmay, yawropa hökümetlirining xitay bilen bolghan munasiwitini saqlap qélishimu muhim iken. U mundaq deydu: “Méningche, yawropa hökümetliri we jama'et pikrini shinjangda néme ishlarni yüz bériwatqanliqi heqqide melumatlandurush bek muhim. Shuningdek yene yawropa ittipaqi we uninggha eza döletler xitaygha bolghan melum derijidiki tesiri we munasiwitini saqlap qélishi mumkin.”

Xitay türmisidiki ataqliq Uyghur ziyaliysi ilham toxtining mesilisi humbolt uniwérsitétidiki yighinning yene bir muhim témisidur. Ilham toxti xitayni özining asasi qanuni we aptonomiye qanunidiki Uyghurlargha bérilgen heq-hoquqlirigha emel qiliq sha chaqirip, 2014‏-yili qolgha élin'ghan. U shu yili muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan idi. Enwerjan ependi, ilham toxti “Mesilini tinch yol bilen qanunlar asasida hel qilimen, dep chiqqan bir Uyghurning qandaq aqiwetke duchar bolghanliqining tipik misali”, dep körsetti.

U mundaq deydu: “Bu yerdiki asasliq mesile Uyghur xelqining insan heqliri mesilisi. Xitayning bir belwagh bir yol pilani ichidiki Uyghurlarning kishilik hoquq mesilisi. Bu yerde yene mesilini tinch yol bilen qanunlar asasida hel qilimiz dep chiqqan bir Uyghurning qandaq bir aqiwetke duchar bolghanliqi asasliq mawzu. Mushu da'iride melumat bérilidu”.

Hunmolt uniwérsitétidiki yighin yéqinqi 2 kün ichide yawropa parlaménti we uniwérsitétlirida ötküzülgen Uyghurlar heqqidiki 2‏-yighindur. Melum bolushiche, 5‏-noyabir küni yawropa parlaméntida mutexessislerning Uyghurlar heqqide doklat bérish yighini ötküzülgen. Yighinda amérikidiki Uyghurshunas dru gladnéy, bélgiyelik antroplog wanéssa fran'gwil qatarliq mutexessisler doklat bergen idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.