Gherb elliri Uyghur weziyiti heqqide xitaygha qarita so'allirini otturigha qoydi

Yéqindin buyan xitayning Uyghur diyaridiki kishilik hoquq depsendichiliki xelq'arada küchlük diqqet qozghimaqta. Gherb elliridin amérika bashchiliqida nurghun döletler herxil usullar bilen bu xil depsendichilikke qarita qarshiliqini ipadilimekte. Mesilen, 25-öktebir küni amérikidiki “Xitay kishilik hoquq qoghdighuchiliri” teshkilati b d t kishilik hoquq kéngishige noyabirda échilmaqchi bolghan xitayning kishilik hoquq xatirisini “Uniwérsal qerellik körüp chiqish” yighini munasiwiti bilen doklat sunup, Uyghurlarning nöwettiki éghir weziyitige jiddiy qarash kéreklikini tekitligen. Shu munasiwet bilen bügün yene gherbtiki bezi döletler mushu yighinda xitaydin sorimaqchi bolghan so'allirini élan qilghan.

Mezkur so'allar asasliqi xitayning Uyghur diyarida yürgüzüwatqan heddidin ashqan depsendichiliki, Uyghur we bashqa az sanliq milletlerni sewebsizla tutup lagérlargha solishi qatarliqlargha qaritilghan. Buningda amérika, en'gliye, urugway, gollandiye, shiwétsiye, gérmaniye qatarliq 12 dölet xitaydiki jaza lagéri, ziyaliylar we adwokatlarning tutqun qilinish yaki yoqap kétishining sewebi, diniy erkinlikning emelge ashqan-ashmighanliqi, b d t irqiy ayrimichiliqqa qarshi turush komitétining shinjang we tibet rayoni üchün chiqarghan teshebbuslirining tetbiqlinish ehwali qatarliq nuqtilarda keskin so'allarni teyyarlighan. 

Mezkur matériyalda amérika qoshma shtatliri töwendiki nuqtilarni tilgha alghan: ötken besh yildin buyan lagérlarda tutup turuluwatqan ademlerning heqiqiy sani, lagérlarning orni we tutqunlarning lagérda tutup turulush mudditi؛ Uyghurlarning tinchliq bilen élip bériwatqan diniy pa'aliyitining jaza lagérlirigha solinishigha seweb bolghan asasi؛ xitayning b d t ning aliy komissarini Uyghur we tibet rayonini ziyaret qilishigha yol qoyush-qoymasliqi we xitayning kishilerni mexpiy tutqun qilish, qanunsiz wasitiler bilen qiynash, qanuniy jeryansiz tutup turush qatarliq ehwallarni tügitishte qollan'ghan tedbirliri qatarliqlar. 

En'gliye mundaq nuqtilarni tilgha alghan: xitaydiki adwokatlar, kishilik hoquq pa'aliyetchiliri, axbarat xadimliri we kishilik hoquq qoghdighuchilirining weziyiti, xitay hökümitining ularning namuwapiq mu'amililerge, kemsitishlerge hem qiyin-qistaqlargha élinishining aldini élishqa da'ir tedbirliri qatarliqlar. 

Mushu qatarda yene gérmaniyemu özining so'allirini otturigha qoyghan bolup, bular: “Türme we tutup turush orunlirigha solan'ghanlarning ichki ezalirini yötkeshke da'ir shikayetlerge qarita xitayning inkasi؛ xitayning ichki ezalarni almashturushtiki yilliq sanliq melumati we yuqiriqi shikayetlerni inkar qilalighudek qanuniy menbesi qatarliqlardin ibarettur”. 

Norwégiye töwendiki nuqtilarda so'al teyyarlighan: xitayning 2013-yili norwégiye döliti élan qilghan xelqning pikir erkinlikini qoghdash heqqidiki teshebbusini qobul qilghandin kéyin, xelqning pikir erkinlikini hörmet qilish, qoghdash we uninggha kapaletlik qilish jehetlerde qollan'ghan konkrét tedbirliri؛ shinjang Uyghur aptonom rayonidiki az sanliq milletlerning erkinlikini tartiwélishtin saqlinishta ishligen xizmetliri qatarliqlar.

Buningdin bashqa shiwétsiye, gollandiye, urugway, kanada we shwétsariye qatarliq bir qanche döletlermu bezi toluqlima nuqtilardin öz so'allirini otturigha qoyghan. 

Bezi analizchilarning bildürüshiche, yuqirida tilgha élip ötken döletlerning xitayning kishilik hoquq xatirisini “Uniwérsal qerellik körüp chiqish” yighinigha teyyarlighan so'alliri ularning Uyghurlarning nöwettiki weziyitige intayin estayidil mu'amile tutuwatqanliqini körsitip béreleydiken. Halbuki, pakistan, boliwiye we bélarusiye qatarliq döletler xitayning kishilik hoquq depsendichiliki emes, belki xitayning tereqqiyat pilani, ötken bir nechche yillarda qurup chiqqan intérnét asasiy qurulushi qatarliq jehetlerdin so'allarni teyyarlighan. 

Pakistanni misalgha élip ötsek, ularning tilgha alghan nuqtiliri xitayning tereqqiyatida qolgha keltürgen alemshumul netijiliri we munasiwetlik tejribiler؛ xitayning 2020-yiligha kelgüche yéza rayonlirida emelge ashurmaqchi bolghan namratliqni tügitish pilani qatarliqlardin ibaret. 

Bélarusiye xitayning intérnét arqiliq kishilerning turmush sewiyisini yuqiri kötürüshtiki munasiwetlik siyasetliri heqqidiki mezmunlarni asasiy nuqta qilghan. Latin amérikisidiki boliwiye sorimaqchi bolghan mesile bolsa xitayning dölet ichidiki saylamlargha torda bélet tashlash we buning xitay puqralirigha élip kelgen paydiliq terepliri bolghan. 

Yuqirida tilgha élip ötkendek, “Xitay kishilik hoquq qoghdighuchiliri” teshkilati b d t kishilik hoquq kéngishige doklat sunush arqiliq, Uyghur ziyaliyliri, adwokatlar we kishilik hoquq pa'aliyetchilirining nöwettiki éghir weziyitini alahide tilgha alghan we xelq'arani bu mesilige jiddiy qarashqa chaqirghan. Wehalenki, pakistan'gha oxshash musulman dölitining yuqiriqidek inkasi kishilik hoquq közetküchilirining diqqitini qozghighan. Amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen ependi gherb ellirining özliride bar bolghan kishilik hoquq pirinsipi arqiliq, bashqa döletlerdin sorighan so'alliridimu bu nuqtigha alahide ehmiyet béridighanliqini, pakistan qatarliq döletlerning öz xelqige tutqan pozitsiyisining xitay bilen bolghan munasiwitidila roshen eks étidighanliqini bildürdi.

Mutexessislerning qarishiche, bir aylar awwal pakistan diniy ishlar ministirining xitayning pakistandiki bash elchisi bilen körüshkende Uyghur mesilisini tilgha alghanliqini ret qilishi bezi musulman döletlirining Uyghur mesiliside süküt qilishni tallighanliqini ipadilep béreleydiken.