Икки хәлқиниң достлуқини ким бузмақта?

Ихтиярий мухбиримиз ферузә
2017.10.06
qirghizistandiki-uyghur-baziri-1.jpg Қирғизистандики уйғурлар тиҗарәт қиливатқан базарлардин бир көрүнүш. 2017-Йили өктәбир, қирғизистан.
RFA/Feruze

Мисир һөкүмити бир қисим уйғурларни хитайға қайтуруп, хәлқаралиқ әйибләшләр техи бесилмиған бир пәйттә, қирғизистан һөкүмитиниң бу дөләттә тирикчилик қиливатқан уйғур тиҗарәтчиләрни мәҗбурий хитайға қайтурувәткәнлики һәққидики бир вәһимилик учур бу йил сентәбир ейиниң ахирлирида иҗтимаий таратқуларда пәйда болди.

Бу учурниң сахтилиқи дәлилләнгән болсиму, әмма бу учурниң тарқилишидики сирлиқ ғәрәз қирғизистан уйғурлирини ойландурди. 

Көзәткүчиләр, бир қисим кишиләрниң қирғизистандики уйғурлар билән қирғизларниң арисини бузушқа урунған болуши мумкинликини илгири сүрүшмәктә. 

Биз бу учурниң келиш мәнбәси вә тарқитилиш муддиаси һәққидә әһвал игиләшкә тириштуқ. Иҗтимаий таратқуларда еқип йүргән бу учурни әң дәсләп кимниң тарқатқанлиқи дәлилләнмигән болсиму, әмма бәзи йип учлириға ериштуқ. 

Биз бу һәқтә әһвал игиләш үчүн үчүн алди билән мәзкур учурда әскәртилгән “турбазар” ға бардуқ, лекин бу базар көйүп кәткинигә 16 йил болған иди. 

Биз ундин кейин “дордой” базириниң идарисигә бардуқ. Мәзкур базарда һәммәйлән тинч-хатирҗәм һалда ишләватқан болуп, бу йәрдикиләр бирәриниң қоллири бағлинип, аптобусларға бесилип елип кетилгәнликини көрмигәнликини билдүрди.

Билишимизчә “дордой” базирида уйғур аптоном районидин кәлгән тиҗарәтчиләр аз икән. Уларниң асасән “мәдинә” базирида тирикчилик қилидиғанлиқи ашкариланди.

Хәвәрни техиму тәпсилий дәлилләш үчүн “мәдинә” базириниң башлиқиға мураҗиәт қилдуқ. Мәзкур базарниң саһиби турсунтай салимоф “мәдинә” базирида тиҗарәт қиливатқан уйғурларни хитай мәҗбурий елип кетиш вәқәси көрүлмигәнликини билдүрди вә бу хәвәрниң ялғанлиқини билдүрди. У бу һәқтә мундақ деди: “бүгүнки күнләрдә ‛мәдинә‚ базирида шәрқий түркистандин кәлгән 650 адәм ишләйду, уларниң һәммиси ишләшкә рухсәт берилгән визилар билән келиду. Бу визини хитайдин бир айға елип қирғизистанда бир йилға узартиду. Әлвәттә, тиҗарәтчилиримизниң мелини қоғдаш үчүн базар тәрипидин әмәлий тәдбирләр елиниватиду; идаримиз қирғизистан қануни бойичә тәртип түзгән идуқ шундақла базиримизға қарайдиған сақчиханимиз бар, тәкшүрүш хадимлири кәлсә, улар биринчидин идаригә рухсәт қәғәзлири билән келиду, қирғизистан қануни бойичә иқтисад вазаритидин тәкшүргүчиләр келиду. Бу тарқитилған бу мәнбәсиз учурдин мән бәк наразимән, уни ениқлаштин бурун тор бетигә хәвәр қилғанлиқи тоғра әмәс. Биз мушу базарни башқуруп туруп, вәтәндашлиримизниң туюқсизла хитайға әвәтилишигә йол бәрмәймиз. Бу ялған хәвәрни тарқатқанлар икки милләт арисидики достлуқни бузушқа урунғанлар болуши мумкин,” деди. 

Биз мәзкур базарда сода қиливатқан уйғур тиҗарәтчиләр билән сөһбәтлишип уларниң бу һәқтики пикрини елишқа тиришқан болсақму, улар бизниң “әркин асия радийоси” ниң мухбири икәнликимизни билгәндин кейин биз билән сөзлишишини рәт қилишти. Һәтта бәзи содигәрләр бизни көргән һаман бурулуп кетип қелишти.  

Әһвал шундақ икән, бу сахта хәвәрни кимләр тарқатти? уларниң буниңдики мәқсити немә? 

Бу һәқтә тохталған қирғизистан уйғурлири “иттипақ” җәмийитиниң рәиси артиқ һаҗийеф бу хәвәрниң сахта икәнликини, буниң қирғизистан һөкүмитини яман көрситиш мәқситидә яман ғәрәзлик тарқитилған учур икәнликини, уйғурларниң җиддийлишип кәтмәсликини мураҗиәт қилди. У мундақ деди: “биринчидин, бу хәвәр қирғизистан һөкүмитини уйғурларға яман көз қарашта болушқа үндәшни мәқсәт қилған. Иккинчидин бу хәвәр удул рабийә қадир ханимға биваситә йолланған һәмдә уйғурларниң дуня бойичә рәт қилиниватқанлиқини көрситиш мәқситидә тарқитилған, дәп ойлаймән. Мениң сорайдиғиним шуки, қирғизистанлиқларға аит һәрқандақ учур кәлгән болса, алди билән ‛иттипақ‚ җәмийити билән хәвәрлишишни илтимас қилимән”.

2010-Йили июн ейида қирғизистанниң җәнубийдики ош вә җалал абад вилайәтлиридә болған дәһшәтлик вәқәләр қирғизистан хәлқиниң есидә бүгүнгичә бар. Шу йили сирттин кәлгән намәлум күчләрниң күшкүртүши билән өзбек вә қирғиз икки қериндаш милләтләрниң арисида қирғинчилиқ болған иди. 

Шундин буян, қирғизистан һөкүмити һәр қайси саһәлиридә милләтләр ара достлуқини сақлаш вә раваҗландуруш үчүн нурғун паалийәтләрни өткүзүватқан шундақла милләтләр ара иттипақлиқни бузушқа тиришқанлар қаттиқ җазалиниватқан бир пәйттә уйғурлар билән қирғизларниң достлуқини бузушни ким халайду?

Бу һәқтә йәниму илгирилигән һалда учур елиш үчүн биз қирғизистан җумһурийити йәрлик һөкүмити вә хәлқара мунасивәтләр тәшкилатиниң тоқмақ шәһиридә орунлашқан идарисигә мураҗиәт қилдуқ. 

Мәзкур идаридики мәсул хадим, қирғизистанниң мустәқил бир дөләт икәнликини, өз сияситини өзи йүргүзүватқанлиқини, уйғур хәлқи билән қирғиз хәлқиниң қериндаш хәлқ икәнликини вә уларға қирғизистан дөлитиниң қолидин келишичә ярдәмдә болидиғанлиқини билдүрди.

Нөвәттә қирғизистанда 55 миңдин артуқ уйғур яшаватқан болуп, қирғизистандики милләтләр ичидә 5-орунни тәшкил қилмақта. Уйғурлар асассән бишкәк шәһири вә униң әтраплиридики йезиларға вә кичик шәһәрләргә орунлашқан. 

Ахирида “иттипақ” җәмийитиниң рәиси артиқ һаҗийеф, уйғурларни бундақ мәсилиләрдә һошяр вә соғуққан болушқа шундақла бир қисим кишиләрниң ғәрәзлик суйиқәстлиригә алданмаслиққа чақирди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.