Ikki xelqining dostluqini kim buzmaqta?

Ixtiyariy muxbirimiz féruze
2017.10.06
qirghizistandiki-uyghur-baziri-1.jpg Qirghizistandiki Uyghurlar tijaret qiliwatqan bazarlardin bir körünüsh. 2017-Yili öktebir, qirghizistan.
RFA/Feruze

Misir hökümiti bir qisim Uyghurlarni xitaygha qayturup, xelq'araliq eyibleshler téxi bésilmighan bir peytte, qirghizistan hökümitining bu dölette tirikchilik qiliwatqan Uyghur tijaretchilerni mejburiy xitaygha qayturuwetkenliki heqqidiki bir wehimilik uchur bu yil séntebir éyining axirlirida ijtima'iy taratqularda peyda boldi.

Bu uchurning saxtiliqi delillen'gen bolsimu, emma bu uchurning tarqilishidiki sirliq gherez qirghizistan Uyghurlirini oylandurdi. 

Közetküchiler, bir qisim kishilerning qirghizistandiki Uyghurlar bilen qirghizlarning arisini buzushqa urun'ghan bolushi mumkinlikini ilgiri sürüshmekte. 

Biz bu uchurning kélish menbesi we tarqitilish muddi'asi heqqide ehwal igileshke tirishtuq. Ijtima'iy taratqularda éqip yürgen bu uchurni eng deslep kimning tarqatqanliqi delillenmigen bolsimu, emma bezi yip uchlirigha érishtuq. 

Biz bu heqte ehwal igilesh üchün üchün aldi bilen mezkur uchurda eskertilgen “Turbazar” gha barduq, lékin bu bazar köyüp ketkinige 16 yil bolghan idi. 

Biz undin kéyin “Dordoy” bazirining idarisige barduq. Mezkur bazarda hemmeylen tinch-xatirjem halda ishlewatqan bolup, bu yerdikiler birerining qolliri baghlinip, aptobuslargha bésilip élip kétilgenlikini körmigenlikini bildürdi.

Bilishimizche “Dordoy” bazirida Uyghur aptonom rayonidin kelgen tijaretchiler az iken. Ularning asasen “Medine” bazirida tirikchilik qilidighanliqi ashkarilandi.

Xewerni téximu tepsiliy delillesh üchün “Medine” bazirining bashliqigha muraji'et qilduq. Mezkur bazarning sahibi tursuntay salimof “Medine” bazirida tijaret qiliwatqan Uyghurlarni xitay mejburiy élip kétish weqesi körülmigenlikini bildürdi we bu xewerning yalghanliqini bildürdi. U bu heqte mundaq dédi: “Bügünki künlerde ‛medine‚ bazirida sherqiy türkistandin kelgen 650 adem ishleydu, ularning hemmisi ishleshke ruxset bérilgen wizilar bilen kélidu. Bu wizini xitaydin bir aygha élip qirghizistanda bir yilgha uzartidu. Elwette, tijaretchilirimizning mélini qoghdash üchün bazar teripidin emeliy tedbirler éliniwatidu؛ idarimiz qirghizistan qanuni boyiche tertip tüzgen iduq shundaqla bazirimizgha qaraydighan saqchixanimiz bar, tekshürüsh xadimliri kelse, ular birinchidin idarige ruxset qeghezliri bilen kélidu, qirghizistan qanuni boyiche iqtisad wazaritidin tekshürgüchiler kélidu. Bu tarqitilghan bu menbesiz uchurdin men bek narazimen, uni éniqlashtin burun tor bétige xewer qilghanliqi toghra emes. Biz mushu bazarni bashqurup turup, wetendashlirimizning tuyuqsizla xitaygha ewetilishige yol bermeymiz. Bu yalghan xewerni tarqatqanlar ikki millet arisidiki dostluqni buzushqa urun'ghanlar bolushi mumkin,” dédi. 

Biz mezkur bazarda soda qiliwatqan Uyghur tijaretchiler bilen söhbetliship ularning bu heqtiki pikrini élishqa tirishqan bolsaqmu, ular bizning “Erkin asiya radiyosi” ning muxbiri ikenlikimizni bilgendin kéyin biz bilen sözlishishini ret qilishti. Hetta bezi sodigerler bizni körgen haman burulup kétip qélishti.  

Ehwal shundaq iken, bu saxta xewerni kimler tarqatti? ularning buningdiki meqsiti néme? 

Bu heqte toxtalghan qirghizistan Uyghurliri “Ittipaq” jem'iyitining re'isi artiq hajiyéf bu xewerning saxta ikenlikini, buning qirghizistan hökümitini yaman körsitish meqsitide yaman gherezlik tarqitilghan uchur ikenlikini, Uyghurlarning jiddiyliship ketmeslikini muraji'et qildi. U mundaq dédi: “Birinchidin, bu xewer qirghizistan hökümitini Uyghurlargha yaman köz qarashta bolushqa ündeshni meqset qilghan. Ikkinchidin bu xewer udul rabiye qadir xanimgha biwasite yollan'ghan hemde Uyghurlarning dunya boyiche ret qiliniwatqanliqini körsitish meqsitide tarqitilghan, dep oylaymen. Méning soraydighinim shuki, qirghizistanliqlargha a'it herqandaq uchur kelgen bolsa, aldi bilen ‛ittipaq‚ jem'iyiti bilen xewerlishishni iltimas qilimen”.

2010-Yili iyun éyida qirghizistanning jenubiydiki osh we jalal abad wilayetliride bolghan dehshetlik weqeler qirghizistan xelqining éside bügün'giche bar. Shu yili sirttin kelgen namelum küchlerning küshkürtüshi bilen özbék we qirghiz ikki qérindash milletlerning arisida qirghinchiliq bolghan idi. 

Shundin buyan, qirghizistan hökümiti her qaysi saheliride milletler ara dostluqini saqlash we rawajlandurush üchün nurghun pa'aliyetlerni ötküzüwatqan shundaqla milletler ara ittipaqliqni buzushqa tirishqanlar qattiq jazaliniwatqan bir peytte Uyghurlar bilen qirghizlarning dostluqini buzushni kim xalaydu?

Bu heqte yenimu ilgiriligen halda uchur élish üchün biz qirghizistan jumhuriyiti yerlik hökümiti we xelq'ara munasiwetler teshkilatining toqmaq shehiride orunlashqan idarisige muraji'et qilduq. 

Mezkur idaridiki mes'ul xadim, qirghizistanning musteqil bir dölet ikenlikini, öz siyasitini özi yürgüzüwatqanliqini, Uyghur xelqi bilen qirghiz xelqining qérindash xelq ikenlikini we ulargha qirghizistan dölitining qolidin kélishiche yardemde bolidighanliqini bildürdi.

Nöwette qirghizistanda 55 mingdin artuq Uyghur yashawatqan bolup, qirghizistandiki milletler ichide 5-orunni teshkil qilmaqta. Uyghurlar asassen bishkek shehiri we uning etrapliridiki yézilargha we kichik sheherlerge orunlashqan. 

Axirida “Ittipaq” jem'iyitining re'isi artiq hajiyéf, Uyghurlarni bundaq mesililerde hoshyar we soghuqqan bolushqa shundaqla bir qisim kishilerning gherezlik suyiqestlirige aldanmasliqqa chaqirdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.