Uyghurlarning qelem kürishi xitayning sezgürlükni ashurmaqta

Hejge kelgen Uyghurlar xitayning yapon'gha qarshi urush ghelbisini tebriklimekte. 3-Sentebir mekke.

Yéqinqi yillardin buyan Uyghur mesililiri bir qisim Uyghur ziyaliylirining qelimi arqiliq, türlük taratqu we metbu'atlarda her xil tillarda dunyagha anglitilmaqta we belgilik tesir peyda qilmaqta. Elwette buninggha qarshi xitayning inkasimu sezgür we jiddiy bolup keldi.

Yéqinda, kanadadiki Uyghur pa'aliyetchilerdin ruqiye turdush xanim yazghan, “Xitayning bérlin témi” namliq, Uyghur hejichilerning xitay hökümiti teripidin qattiq teqibge éliniwatqanliqigha oxshash mesililer yorutulghan maqalisi,ijtima'iy alaqe wasitiliride tarqalghandin bashqa “Bügünki pakistan” gézitining in'glizche bétide, 30-awghust élan qilin'ghan idi. Pakistandiki xitay elchixanisi mezkur gézitke shu künning özidila inkas qayturup, özining diniy siyasitini teshwiq qilip maqale élan qilghan.

Uyghur pa'aliyetchi ruqiye turdush xanim ikki hepte ilgiri özining ijtima'iy alaqe tor betliride “Xitayning bérlin témi” namliq maqaliside bu yil heremge hejge kelgen Uyghurlarning, ilgiriki yillardikidinmu éhtiyatchan boluwatqanliqi, buninggha xitayning bésimliri seweb bolghanliqini ilgiri sürüp, Uyghur hejichilerning hej jeryanida Uyghur réstoranlirigha we Uyghur dukanlirighimu kirmigenlikini, hetta ularning se'udida yashaydighan Uyghurlarni körse salamlishalmay, gep qilalmay ötüp ketkenlikini hejge barghan Uyghurlar heqqidiki inkaslardin misal körsetken.

U, özining mulahizisini otturigha qoyup, “Éniqki, xitay musulman döletlirining közige set körünüp qalmasliq üchünla Uyghurlarning heremge hejge bérishigha ruxset qilsimu, ularning peqet yashan'ghanlirinila özliri biwasite teshkillep, xuddi ashu yashan'ghan Uyghurlar xitay dölitige birer ziyan béreleydighandek ularni qattiq kontrolluq bilen élip kelgen idi. Hej sepirini tamamlawatqan Uyghurlar bolsa yat yurtta özlirining yillardin béri körüshmigen we belki bundin kéyin körüshüshi menggü mumkin bolmaydighan qérindashliri bilen quchaqliship körüshmisimu ikki éghiz salamlishishqimu jür'et qilalmaytti”, dep yazghan. Ruqiye xanim Uyghurlarning bir -biri bilen uchrishishi we alaqilishishimu xitay hökümiti teripidin közitilgen we cheklen'gen ehwalda yashawatqanliqidek weziyitini 1961-yildin 1989-yilghiche dawam qilghan, pütün dunyagha kommunizm bilen démokratiye otturisidiki tosuqning simwoli bolghan, démokratik gherbiy bérlin bilen kommunistik sherqiy bérlinni ayrip turidighan bérlin témigha oxshatqan. U: “Bérlin témi örülginige 30 yil bolay dédi. Emma xitayning sherqiy türkistan Uyghurliri bilen erkin dunyadiki Uyghurlar otturisidiki qorqutush témi barghanséri mustehkemliniwatatti” dep körsetken.

Aptor maqalisini: “Sherqiy türkistandiki her bir Uyghurni tashqi dunyadin ayriwetken bu tam xuddi heremge hejge kelgen Uyghurlargha egiship kelgendek, Uyghurlar negila barsa ulargha egiship ulargha chaplishighliq idi. Chünki u qorqunch bilen baturluq, qulluq bilen erkinlik, yoqilish bilen qutulush otturisidiki tam bolup, u insanlarning wujudighila emes pütün ish herikitige, oy-xiyalgha hetta chüshlirigiche hökümran idi. Gérmaniyediki bérlin témi tash tupraqtin yasaldi we uni insanlar paltiliri bilen chépip örüwetti, emma xitayning sherqiy türkistandiki bérlin témi wehimidin yasalghan. Bu tamni birla we birla nerse örüyeleydu u bolsimu erkinlikke telpün'gen yürek” dep axirlashturidu.

Mana bu maqale 30-awghust pakistanda chiqidighan, “Bügünki pakistan” gézitide élan qilinidu. Qiziq yéri shuki gézitning tor bétide shu künning özidila bir qanche sa'ettin kéyin pakistandiki xitay konsulining “12 Ming 800 din artuq xitay puqraliri milyonlighan hejichilerge qétildi” dégen témidiki maqalisi élan qilinidu. Maqalide xitaydin bu yil hej sepirige chiqqan 12 ming 800 din artuq hej kandidatlirining töttin bir qismini, Uyghur aptonom rayonidiki musulmanlar igileydighanliqi alahide eskertilgen. Hej qilghuchilarning sepirini qulaylashturush üchün xitay hökümitining yillardin buyan siyaset, iqtisadiy jehetlerdin alahide étibar siyasetlirini élip bériwatqanliqini teshwiq qilghan.
Bir künning ichide oxshash metbu'atqa chiqqan küchlük sélishturmiliqqa ige bu ikki maqale, torlarda xitayning Uyghurlarning qelem kürishige bolghan sezgürlükining ipadisi süpitide diqqet we inkaslar qozghidi. Bügün bu munasiwet bilen maqalining aptori ruqiye turdush xanimni ziyaret qilduq.

Kanadadin téléfon ziyaritimizni qobul qilghan ruqiye turdush xanim, “Xitayning bérlin témi” namliq maqalisini yézishqa, se'udidiki bir taksichining Uyghur hejichilerning qorqunch ichidiki halitini teswirlep ijtima'iy uchur wasitilirige tarqatqan inkasning ilham bolghan bolsa, halbuki xitayning maqaligha qayturghan bu xil jiddiy inkasining emeliyette Uyghurlarning qelem kürishining ehmiyitini yenimu emeliy tonushigha seweb bolghanliqini bildürdi. Ruqiye xanimning éytishigha qarighanda, uning maqalisi “Bügünki pakistan” géziti torida élan qilinip ikki sa'ettin kéyin, mezkur metbu'atning tehrirliki xitay konsulining tehditige uchrighan. Tehrir hey'itige téléfon qilghan xitay konsuli, bu xildiki maqalining mezkur gézitte élan qilinishi ikki dölet munasiwitige yaman tesir élip kélidighanliqini agahlandurghan iken.

Ruqiye xanim ziyaritimiz axirida, pakistandek xitay bilen eng yéqin munasiwettiki bir döletning axbaratiningmu Uyghur mesilisige orun bérishining adaletke bolghan ümidini ashurghanliqini bildürdi. U, Uyghur ziyaliy we yazarlarning her türlük imkanlarni izdep xitayning Uyghurlargha qorqunch séliwatqan bu xil siyasitini pash qilishini tekitlidi.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi ilshat hesen ependi, xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan adaletsiz siyasetlirini chet'ellik muxbirlar we bashqilargha qarighanda, shu mesilige biwasite uchrighan, shuning ichidiki Uyghurlar özliri pash qilghanda we yorutqanda, téximu qayil qilarliq bolidu dep qaraydighanliqi, meyli metbu'at we yaki ijtima'iy taratqularda élan qiliniwatqan bu xil uchur we maqalilerning tesir küchige sel qarighili bolmaydighanliqini tekitlidi. U, chet'ellerdiki her xil tilliq yashlarni Uyghur mesilisi heqqide köplep yézishqa yétekleshning zörür dep qaraydighanliqi we buning ijtima'iy tesiri we ehmiyiti heqqide oylighanlirini otturigha qoydi.