Xitay da'iriliri chet'ellerdiki Uyghur oqughuchilargha ashkara tehdit sélishqa bashlighan

Xitay da'iriliri chet'ellerdiki Uyghur oqughuchilarni qayturup kélish üchün ündidar arqiliq qilghan tehditliri.

Bu yil kirgendin buyan xitay hökümet da'irilirining chet'eldin yurtigha qaytqan bir qisim Uyghur oqughuchilarning pasportlirini yighiwélipla qalmay, hetta ularni tutqun qilghanliqi, ularning bezilirini öginish merkezlirige solighanliqi delillen'gen idi. Yéqindin buyan radiyomizgha kelgen inkaslargha qarighanda hetta chet'ellerdin yurtigha qaytip barmighan oqughuchilarning a'ilisidikilermu qiyin-qistaqlargha uchrighan we özlirimu orunsiz parakendichilik hem ashkara tehditke uchrimaqta.

Radiyomizgha bir qanche hepte ichide amérika, kanada, türkiyediki we yawropadiki bir qisim ellerdiki aliy bilim yurtlirida oquwatqan Uyghur oqughuchilarning shikayet qilishiche, xitay saqchiliri ündidarda oqughuchilargha tehdit uchurlirini ewetish arqiliq, ularni özliri üchün jasusluq qilishqa dewet qilghan we yene ularning bezilirining qeyerde ikenlikini bilip turuwatqanliqini hem közitiwatqanliqini éytip, orun belgilesh xeritilirini ewetip, ularni derhal qaytip kélishke qistighan.

Bu xil tehdit uchuri tapshuruwalghan yawropada oquwatqinigha ikki-üch yil bolghan bir Uyghur oqughuchi öziningla emes, belki bashqa dölettiki bir dostiningmu özige oxshash tehdit uchuri tapshuruwalghanliqini ashkarilidi: u mundaq dédi: “Burun bundaq tehdit uchur kep baqmighan, yéqinqi 2, 3 heptidin buyan mushundaq tehdit uchurlarni tapshurup aldim. Hetta uningda, ‛biz terbiyilesh merkizidin, apang sanga kérek bolsa méni ündidaringgha qosh‚ dégen tehditmu bar. Menla emes yene men tonuydighan bir qanche balilarmu oxshash uchur tapshuruwaptu. Ata-anam bilen alaqem 7-aydin bashlapla üzülgen, ularni terbiyileshke ekirip kettimikin dep perez qiliwatimen”.

Ilgiri radiyomizgha chet'ellerde oquwatqan Uyghur oqughuchilarning pasportlirining omumyüzlük tekshürülidighanliqi, bolupmu diniy sahelerde ilim tehsil qilghuchilarning nuqtiliq tekshürüsh obyékti qiliniwatqanliqi heqqide nurghun inkas kelgen we bu mesililer munasiwetlik orunlargha qaratqan ziyaretlirimizdimu delillen'gen idi. Bu oqughuchi yene da'irilerning chet'ellerdin yurtigha qaytqan Uyghur oqughuchilarni dawamliq bihude aware qilip, her türlük tehdit tedbirlirini ijra qiliwatqanliqini özining uchrighan parakendichilki arqiliq téximu éniq yorutup berdi: “Men her yili tetilde yurtqa qaytiwatqan, ötken yilimu qaytqan. Adette hemme oqughuchilarni yurtigha qaytqan haman saqchilar izdep kélidu. Nede oquwatqinimiz, kimlerni tonuydighinimiz dégendek so'allarni soraydu we özliri üchün Uyghurlar heqqide uchur yetküzüshni telep qilidu. Emma bu qétim manga hetta pul berdi we buni oqushunggha ishlet dédi, men bu pulgha mohtaj emes, qiyinchiliqi bar oqughuchilargha béringlar, uning üstige men oquwatqan jayda Uyghurlar yoq dep ret qilghan idim. U chaghda tehdit qilmighan. Bu qétim resmiy tehdit sélishqa bashlidi. Bezi balilarni qaytip kélip, ikki ayliq öginishke qatniship ket depmu tehdit saptu téxi. Korliliq bir sawaqdishim öyidikilirige chidimay qaytip kéteymiki dégen idi. Aran tosuwalduq. Emeliyette ata anilarmu bizning qaytip kétishimizni xalimaydu”.

Derweqe misirda oquwatqan Uyghur oqughuchilarning awwal tehditke, kéyin xitayning qoli bilen misir da'irilirining sewebsiz tutqunigha uchrishi xitayning chet'ellerdiki Uyghur oqughuchilarni teqibge éliwatqanliqini ispatlap körsetken idi. Uningdin kéyinmu da'irilerning özliri bilen maslashmighan Uyghur oqughuchilarning pasportini uzartish we oqushigha munasiwetlik resmiyetlerni béjirishte qesten kashila peyda qiliwatqanliqimu inkas qilinmaqta.

Xitay da'iriliri öz meqsitige yétish üchün chet'ellerdiki xitay elchixanilirini wasite qilip turup, her qaysi döletlerdiki Uyghur oqughuchilarni köp qétim yighip ulargha bir tereptin oqush mukapati tarqitip qiziqtursa, yene bir tereptin xitaygha qarshi pa'aliyet we gep-sözdin yiraq turushini agahlandurup kéliwatqan idi. Radiyomizgha kelgen pash qilish téléfon ikaslirigha asaslan'ghanda, xitayning chet'ellerdiki Uyghurlarni jasusluqqa ündesh wasitiliri her xil bolup, eng köp inkas qilin'ghanliri bolsa, xitay da'irilirining ularning uruq-tughqanlirini görüge élip tehdit sélish, ündidar we bashqa uchur wasitiliri arqiliq Uyghurlarning téléfonlirigha wirusluq uchurlarni yollash, jasusluq epler arqiliq Uyghurlarning téléfonidiki alaqe uchurlarni toplash؛ her türlük “Uyghur tijaretchiler birleshmisi”, “Uyghur oqughuchilar uyushmisi” dégendek teshkilatlar astida Uyghur oqughuchilarni yighip ularni kontrol qilish, oqughuchilarni xitaygha ishleshke, uchur bérishke zorlash we qorqutush herikitini élip bérish, qesten Uyghurlarning inawitini töküsh, ularni her türlük maqalilerni élan qildurup xitayning Uyghurlargha yaxshi siyaset qolliniwatqanliqini teshwiq qildurush qatarliqlar iken.

Uyghur teshkilatlirighimu chet'ellerdiki Uyghur oqughuchilardin bu xil shikayetler kéliwatqanliqi heqqide toxtalghan közetküchilerdin, Uyghur amérika birleshmisining re'isi ilshat hesen ependining ilgiri sürüshiche, xitay hökümiti yéqindin buyan zulumigha sükütte turghan chet'ellerdiki Uyghurlarnimu oxshashla düshmen körmekte hemde türlük tehditler arqiliq chet'ellerde oquwatqan Uyghur oqughuchilar we ziyaliylarni özliri üchün xizmet qilishqa yeni chet'ellerdiki Uyghurlar we ularning pa'aliyetliri heqqide uchur bérishke mejburlash salmiqini ashurghan. Buning bilen hetta chet'elde öz iqtisadigha tayinip, héch ishqa arilashmay oquwatqan Uyghurlarmu xitay hökümitining ularning ata-anisi, uruq-tughqanlirini qorqutup, qayturup kélishke tehdit salghanliqi qatarliq bésimlar seweblik chet'ellerde panahliq tileshke mejbur bolmaqta.

Ilshat ependi bu xitayning bu xil tehditlirige uchrighan Uyghur oqughuchilargha, aldi bilen tehdit kéliwatqan menbeni üzüp tashlash, yeni ündidar qatarliq xitayning uchur wasitilirini qollanmasliqini, chet'ellerdiki erkin axbaratlargha xitay da'irilirining özliri we a'ilisige tehdit séliwatqanliqi heqqide inkas qilip, Uyghurlar uchrawatqan bu heqsizliq we zulumdin dunyani xewerdar qilishni tewsiye qildi.