Amérika birleshme agéntliqi: “Xitaygha bolghan naraziliq Uyghurlarni süriye urushigha bashlap kirdi” (3)

Amérika birleshme agéntliqining muxbiri gérriy shéx “Xitaygha bolghan naraziliq Uyghurlarni süriye urushigha bashlap kirdi” mawzuluq maqalisining aldinqi bölikide éli we rozi memet qatarliq Uyghur yashlirining béshigha kelgen külpetlerning ularni yurtini tashlap chiqishqa we axirida süriyede qoligha qoral élishigha seweb bolghanliqini, bu Uyghurlarning xitay hökümiti ilgiri sürgendin tamamen perqliq sewebler bilen süriyediki “Jihadchi guruppilar” bilen birlikte urush qilghanliqini bayan qilghan idi. U maqaliside türkiyege yétip kelgen bu Uyghurlarni radikal guruppilarning xuddi bir oljini talashqandek talashqanliqinimu eskertip ötidu.

Gérriy shéx maqaliside “El-qa'ide” we “Islam döliti teshkilati” qatarliq radikal guruppilarning Uyghurlargha süriye urushidin kéyin “Dinsiz xitay basqunchiliri” gha hujum qilip Uyghurlarning ejrige jawab qayturidighanliqini wede qilip hedep ularni eskerlikke qobul qilghanliqini, yene kélip bu Uyghurlarni besher esed qisimlirigha qarshi adem bombisi bolushqa ündigenlikini bayan qilidu. 

Muxbirning éytishiche, bu ehwal elwette Uyghurlar arisidimu türlük munazirilerge seweb bolghan iken. Muxbir bu heqte mundaq dep bayan qilghan: “Xotendin kelgen yashqa chongraq bir jengchi aridiki yashraq birige achchiqlinip turup özining bu ereb jihadchilarning niyitini gumanliq dep qaraydighanliqini, ularning Uyghurlarni ashundaq medhiye gepliri bilen qurban qiliwétip barghanliqini éytti. Idlipte urushqa qatnashqan 40 yashliq rozi toxti ‛ular bizni medhiyileydu, némishqa? chünki ular bizni özliri üchün urush qilsun, deydu. Ular bizni aldap özining péchkisi qilmaqchi‚, dédi”. 

Muxbir gerriy shéx yene mundaq dep dawam qilidu: “Bir qanche Uyghur jengchiler özliri bilen bashqa islamchi qoralliqlar arisida zor perq bar dep qaraydighanliqini qet'iylik bilen ilgiri sürdi. Yene bezi Uyghurlar özlirining xitaygha hujum qilishning ornigha süriyede toxtap qalghanliqidin shikayet qildi. Memet bizge ‛biz ular üchün urush qilip, döletni kontrol qilishigha yardem qilduq. Emma özimiz héchnémige érishelmiduq,‚ dédi. 2015 Yilida ‛türkistan islam partiyesi‚ ge qatnashqan abduréhim urushta hayatidin ayrilghanlar kömülgen yerlikni ziyaret qiliwatqinida u yerde Uyghurlarning milliy bayriqining yoqluqini körüp, buninggha heyran qaptu. Uning bizge eslep bérishiche, bir küni u hetta ‛türkistan islam partiyesi‚ ning bashliqi ibrahim mensur bilen ‛biz bu yerde néme qiliwatimiz?‚ dep déyiship qaptu. U bir top Uyghur jengchiler yighilghan sorunda ‛biz özimizning düshmini bolghan xitaygha qaritip bir pay oqmu étip baqmiduq. He dése xelq'araliq térrorchilar bilen bir septe urushta qilduq. Bu zadi néme üchün?‚ dédi.” 

Birleshme agéntliqning bu xewer maqaliside, türkiyediki Uyghur pa'aliyetchisi séyit tümtürk ependining sözini neqil élip turup, süriyege barghan Uyghurlarning axiri bérip bu urushtin zérikip, fronttin ayrilishni közlewatqanliqini, xitay hökümiti Uyghur élini qoralliq qisim we alahide saqchilar bilen tolduruwetken bir shara'itta bu Uyghur jengchilerning u yerge qaytip, Uyghur élini azad qilishi mumkin bolmisimu, emma xitay re'isi shi jinpingning “Bir belwagh bir yol qurulushi” istratégiyisidiki tömür yol, port we ul eslihe qurulushlirining her waqit qoralliq hujumgha uchrash éhtimalliqi mewjutluqini bayan qilghan. 

Derweqe, nurghun közetküchiler xitay hökümitining Uyghur élida hazir yürgüzüwatqan bu qattiq qol siyasetlirini mana mushu “Bir belwagh bir yol qurulushi” ning bixeterlikige kapaletlik qilish bilen munasiwetlik, dep qaraydu. Gérmaniyediki “Yawropa medeniyiti we ilahiyetshunasliq instituti” ning oqutquchisi doktor adriyan zénzmu radiyomizgha qilghan sözide bu köz qarashni algha sürdi. U mundaq dédi: “Menche ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushi xitay hökümitining Uyghur élidiki qattiq basturush siyasetlirini izahlaydighan achquchluq bir amil. Uyghur éli ichide we shundaqla künming qatarliq jaylarda yüz bergen hujum weqeliri tüpeylidin xitay nopusi mana mushundaq basturushni telep qildi we hökümetmu bu telepni qandurdi. Elwette bumu bir amil. Emma menche, ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushi qattiq bésim siyasiti yürgüzüshning eng muhim amili. Xitay hökümiti mana bu seweb tüpeylidin Uyghur élidin közini birdemmu ayrimaydu.” 

Birleshme agéntliqining éytishiche, nurghun gherblik közetküchiler we xitay hökümitining özimu özining chet'ellerdiki qurulushlirining herwaqit hujum nishani bolushi mumkin, dep qaraydiken. Shunga xitay tashqi ishlar ministirliqi birleshme agéntliqigha faks arqiliq qayturghan inkasida, süriye we türkiye qatarliq döletler hökümetlirini térrorchilar bilen ortaq küresh qilishqa chaqirghan. Emma ular bu agéntliqning Uyghurlarni radikallashturuwatqan amillar heqqidiki so'aligha jawab bermey, uning ornigha özlirining Uyghur élige zor meblegh salghanliqini, az sanliq milletlerning hoquqini qoghdighanliqini ilgiri sürgen hem shundaqla yene muqimliqni buzghuchilarni we bölgünchilik qilghanlargha zerbe béridighanliqini tekitligen. 

Muxbir gérriy shéxning bayan qilishiche, éli we uninggha oxshash nurghun Uyghurlar süriyediki urushtin zérikip axiri bu yil 6-ayda bir amallar arqiliq türkiyege qaytip kelgen. Éli hazir istanbulda süt satidiken. Süriyedin qaytip kelgen Uyghurlarning beziliri hélihem eger purset bolsa xitaygha hujum qilishtin yanmisimu, emma yene nurghunlar buninggha anche yéqin kelmeydiken. Bu Uyghurlarning ishlirigha yéqindin ariliship kéliwatqan kishiler urushtin qaytip kelgen bu Uyghurlar türkiyediki hayatini orunlashturushta qiyinchiliqqa uchrighanliqtin yene qaytidin mushundaq radikal guruppilarning qoynigha kétip qalarmu, dégendin endishe qilidiken. Chünki ularning köpinchisi istanbulda ayda aran ikki yüz yaki üch yüz dollar pul tapidiken. Ular türk tilini bilmigenliki üchünmu kündilik hayatida qiyinchiliqqa uchrap turidiken. Türkiyediki pa'aliyetchiler “Türkistan islam partiyesi” ning adem qobul qilish heriketliriningmu dawam qiliwatqanliqini, buninggha türkiye hökümitining qarap turup bir tedbir almaywatqanliqini bildürgen.

Muxbir maqaliside türkiyege qaytip kelgen bu Uyghurlarning ziddiyetlik hayatini töwendikidek bayan qilghan: “Süriyedin qaytip kelgen ottura yashlardiki rozi toxti özi we sepdashliri yoluquwatqan qiyin tallash üstide éghir-éghir oyliniwatatti. Özimu ishenmeydighan radikal islam herikiti üchün hayatini bérish kérekmu yaki özliri patmaywatqan bu türk jem'iyitige singip kirish üchün tirishish kérekmu? emma bu yerde éniq bolghan birla nerse bar, yeni ana yurtigha qaytip kétishning mumkin emesliki. Toxti bizge “Kim urush boluwatqan yerde yashashni xalaydu? bizning ana yurtimiz eslide bir jennet idi. Emma xitay uni berbat qildi. Biz amalning yoqluqida jennetni süriyede izdiduq,” dédi. 

Dunya Uyghur qurultiyining ijra'iye komitéti re'isi ömer qanat ependi, maqalide otturigha qoyulghan pakitlarning süriyege barghan Uyghurlarni bashqa qoralliq guruppilardin perqlendürüshte muhim rol oynighanliqini tekitlesh bilen birge xelq'ara jama'etni bu Uyghurlar yardem qilishqa chaqirdi.