Qazaqistan we özbékistan munasiwetliri mutexessislerning diqqitini qozghimaqta

Rusiye we merkiziy asiya ammiwiy axbarat wasitiliride élan qilin'ghan maqalilerge qarighanda, özbékistanda hakimiyet béshigha shawket mirziyéyéf kelgendin buyan, memliketning tashqi siyasitide bir qeder ilgirileshler yüz bergen. Bu, memliket prézidéntining yéqinda qirghizistan, qazaqistan, tajikistan we türkmenistan'gha qilghan resmiy sepiridin kéyin ayan bolmaqta. Bu maqalilerdin melum bolushiche, bolupmu qazaqistan we özbékistan otturisidiki munasiwetler mutexessislerning diqqitini qozghimaqta.

Qazaqistanning “Forbés” zhurnalining 27-marttiki sanida élan qilin'ghan “Qazaqistan we özbékistan shériklermu yaki riqabetchilermu?” namliq maqalide, tonulghan qazaqistanliq siyasetshunas dosim setpayéf heqiqetenmu özbékistanning tashqi siyasiti uzun muddetlik ochuqchiliqqa qarap yüzlen'gen teqdirde, merkiziy asiyada astana we tashkent misalida ikki abruyluq memliketning sehnige chiqish éhtimalliqi barliqini bildürgen. Uning qarishiche, ilgiriki özbékistan prézidénti islam kerimofmu qazaqistan bilen yéqinlishish heriketlirini qilghan. Amma bu, köpinche su mesilisi sewebidin yüz bérip, özbékistan döliti qirghizistan we tajikistan bilen yamanliship, qazaqistanni buningda özige shérik, ittipaqdash süpitide paydilanmaqchi bolghan.

D. Setpayéf mundaq digen: “Éytmaqchi, su mesilisi ikki prézidént uchrishishi dawamidimu kötirildi, lékin xéli yumshaq mu'amilide. Héch bolmighanda, kerimoftin perqi, mirziyéyéf chégra ara deryalar etrapidiki toqunushlar sewebidin bu rayonda urush heriketlirini yürgüzüshke kinaye qilmidi. Öz nöwitide, nursultan nazarbayéf alemshumul issishtin qisqirap kétiwatqan merkiziy asiyaning su menbelirini bu rayondiki barliq döletlerning erkin we teng paydilinishi lazimliqi mesiliside tashkentning tutqan en'eniwiy mewqesini qollidi.”

Ikkinchidin, d. Setpayéf merkiziy asiyada mushu kün'giche ya bir pütün iqtisadiy boshluqni, ya waqitliq su-énérgiye teshkilatini qurush yaki ékologiyilik mesililerni hel qilish boyiche birleshken layihilerning ishqa ashmighanliqini, merkiziy asiya memliketlirining bügünki dunyawiy iqtisadiy jeryanlardin sürünmey ötüsh üchün bir ittipaqqa kélishi lazimliqini otturigha qoydi. Mundaq ittipaq, uning pikriche, bu rayonni tashqi selbiy iqtisadiy, siyasiy we idiyiwiy ehwallardin saqlap qalidu.

Üchinchidin, d. Setpayéfning pikriche, özbékistanning ochuq haldiki tashqi siyasiti we iqtisadi qazaqistan üchün peqet ijabiy aqiwetlergila emes, belki selbiy aqiwetlergimu élip kélishi éhtimaldur. Özbékistan özining iqtisadiy islahatlirini utuqluq emelge ashurghan teqdirde, qazaqistan özining bu rayondiki iqtisadiy tesir da'irisini yoqitishi mumkin.

D. Setpayéfning qarishiche, özbékistanning qazaqistandin bir artuqchiliqi shuningdiki, özbékistan hakimiyet özgirishining birinchi basquchidin toqunushsiz ötti. Qazaqistanda bolsa, bu hazirche emelge ashmidi. Özbékistan rehberliki i. Kerimof dewride toplinip qalghan memliketning ichki we tashqi iqtisadiy hem siyasiy mesililirini hel qilalighan teqdirde, meblegh salghuchilarning qazaqistan'gha qarighanda, özbékistan'gha bolghan qiziqishi küchiyishi mumkin, chünki, ular qazaqistandiki hakimiyet almishishidin ensirimekte iken.

Özbékistan we qazaqistanning dostluqi rusiyening merkiziy asiyadiki tesirini küchsizlendüridu

Emdi “Séntir asiya” tor bétide 24-mart küni élan qilin'ghan “Özbékistan we qazaqistanning dostluqi rusiyening merkiziy asiyadiki tesirini küchsizlendüridu” namliq maqalide firansiyede istiqamet qiliwatqan özbék siyasetshunasi kamaliddin rebbimof özbekistan we qazaqistan otturisida ochuq we turaqliq gé'osiyasiy kélishim qolgha keltürülse, tashqi küchler tesirining küchsizlinidighanliqini ilgiri sürgen. Uning pikriche, bügünki künde bu ikki dölet otturisida hel qilinmighan ya térritoriyilik, ya chégra, ya siyasiy, ya iqtisadiy mesililer yoqtur.

Rusiyening “Wéstnik kawkaza” agéntliqida bérilgen “Özbékistan we qazaqistan yene aka-inilar” dégen maqalide, i. Kerimofning kolléktipliq bixeterlik kélishimi teshkilati ezaliqidin chiqip, yéngi quruluwatqan yawro'asiya iqtisadiy ittipaqini aylinip ötüp, pat-pat chégrisini yépiwélip, memliket musteqilliqini saqlashqa tiriship kelgenliki tekitlinidu. Qazaqistan prézidénti n. Nazarbayéf yéngi özbékistan prézidéntining saylinishi bilenla ikki otturidiki tosalghularning élip tashlinip, ötken yilning törtinchi charikidila öz-ara towar oborotining 30 pirsentke öskenlikini bildürgen.

Maqalide éytilishiche, qazaqistan we özbékistan merkiziy asiyadiki eng chong döletler bolup, özbékistanda 30 milyon, qazaqistanda bolsa, 17 milyon adem yashaydu. Amma qazaqistan iqtisadi köpinche rusiyege béqinda bolup, kéyinki waqitlarda rusiyede yüz bériwatqan iqtisadiy özgirishler we néfit bahasining erzanlishish sewebidin qazaqistandiki adem béshigha toghra kélidighan kirim qisqirap ketken. Mundaq ehwal özbékistanda bayqalmaydu.

Maqalide shundaqla kéyinki yigirme yil mabeynide qazaqistanning merkiziy we sherqiy asiyaning iqtisadiy we diplomatiye saheliride lidérgha aylan'ghanliqi, emdi bu meydanda özbékistanning peyda bolushi weziyetning özgirishige élip kélidighanliqi tekitlen'gen.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan siyasetshunas rasul jumalining éytishiche, ilgiri özbékistanning qoshna, yeni bolupmu qirghizistan we tajikistan jumhuriyetliri bilen chégra we su mesililiride sürkilishler bolup, bu hetta bezide qoralliq toqunushlarghimu élip kelgen. Özbékistanning shundaqla iran, türkiye oxshash memliketler bilenmu munasiwetliri anche yaxshi bolmighan. U peqet sh. Mirziyéyéfning hakimiyet béshigha kélishi bilen, uning ichki we tashqi siyasitide tilgha alarliq özgirishler yüz bériwatqan bolsimu, lékin üzül-késil i. Kerimof sizghan siyasettin chiqip kételmeydighanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Özbékistan her qandaq teqdirde rayondiki hel qilghuchi memliketlerning biri. Rayondiki weziyetning özbékistansiz hel qilinishi mumkin emes. Shunglashqa özbékistan bétining bu yaqqa qarap özgirishi rayon üchün intayin muhimdur. Uning kötiriwatqan teshebbusi su, chégra mesililirini hemkarliship hel qilishtin, soda-iqtisadiy ittipaqni qurush arqiliq merkiziy asiyaning hemmige ortaq bayliqini bille paydilinishtin we bashqilardin ibaret. Elwette, bu xushal bolidighan hadise. Bu peqet özbékistanla emes, belki merkiziy asiyaning bashqimu memliketlirige, bolupmu qazaqistan'gha baghliq.”

R. Jumalining pikriche, sh. Mirziyéyéfning kötiriwatqan teshebbusliri kech bolsimu, merkiziy asiya üchün intayin muhim bolup, ularning qandaq emelge ashidighanliqini peqet waqit körsitidu.

Öz memliketlirimizning bixeterlikini oylimisaq, rusiye we xitayning qattiq tesiri astida qalimiz

Siyasetshunas ghalim agélé'u'of ikki memliket ara her sahe munasiwetlirining, qoshnidarchiliq alaqiler qanche yaxshi bolsa, her ikki dölet hem ularning xelqliri üchün shunche payda ikenlikini bildürüp, mundaq dédi: “Ular peqet siyasiy islahatlar yürgüzgen teqdirdila bu rayonda lidér bolalaydu. Epsuski, biz buni körmeywatimiz. Bizning qirghizistan we tajikistan'gha béridighan héchqandaq teklipimiz yoq. Türkmenistan'ghimu shu, chünki u xuddi ayrim bir aral süpitide yashawatidu. Mubada özbékistan we qazaqistanda insan heqlirini saqlash ishliri, siyasiy islahatlar yüz berse, heqiqetenmu ularning iqtisadiy qudriti heqiqiy puqraliq jem'iyetning rawajlinishi bilen békitilgen bolatti. U chaghda merkiziy asiyadiki memliketlerning öz-ara yéqinlishishi téximu mustehkem bolghan bolar idi. Biz özimizning merkiziy asiya teshkilatini qurghan bolattuq.”

Gh. Agélé'u'of sh. Mirziyéyéfning qazaqistan'gha kélip, öz-ara alaqilerni yenimu rawajlandurush, merkiziy asiyadiki omumiy ehwalni yaxshilash boyiche qazaqistan prézidéntigha tekliplerni bérishining chong ilgirilesh bolup hésablinidighanliqini otturigha qoydi.

U shundaqla, özbékistan we qazaqistan bashliq merkiziy asiya jumhuriyetlirining öz-ara siyasiy, soda-iqtisadiy alaqiliri buningdin kéyin mustehkemlinidighan bolsa, ularning özlirini ishench hés qilidighanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Bu milliy rehberlerning öz memliketlirining qanunlirini qoghdash, bizning memliketlirimizde ishlewatqan chet'elliklerdin, birinchi nöwette, xitay meblegh salghuchiliridin bu qanunlarni hörmetleshni telep qilishtur. Bu shundaqla xitay kapitalining merkiziy asiya döletlirige kirip kélishigimu tesir yetküzidu. Eger biz öz memliketlirimizning iqtisadiy bixeterlikini oylimaydighan bolsaq, biz da'im rusiye we xitayning qattiq tesiri astida qalimiz.”

Siyasetshunas qehriman ghojamberdining pikriche, sh. Mirziyéyéf hakimiyet béshigha kelgendin buyan, memliketning ichki siyasitide bir qeder özgirishler yüz bérip, türmidin bir nechche siyasiy mehbuslar boshitilghan. U buningdin tashqiri, milletler ara inaqliqning, muqimliqning birinchi orun'gha qoyulup, qazaqistan'gha oxshash xelq'ara milliy merkezler ishini kücheytishning qolgha élin'ghanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Shu jümlidin Uyghurlarghimu yer bérip, medeniyet merkizini sélinglar we hakaza dégendek bashqimu milletlerge kengchilik qiliwatidu. Amma, méning pikrimche, yéqinqi waqitta özbékistan hökümitining Uyghur mesilisige bolghan köz qarishi, mewqesi hemde Uyghurlarning siyasiy pa'aliyetlirini cheklesh siyasiti özgermeydu. Omumen sh. Mirziyéyéf kéyinki yillarda i. Kerimof tikligen siyasetni sel-pel pedezlep, dawamlashturuwéridu, dep oylaymen.”

Q. Ghojamberdining qarishiche, qazaqistan we özbékistan Uyghurliri arisidiki medeniy alaqilerning kélechekte qandaq dawam qilidighanliqini peqet waqit körsitidu.