Өзбекистандики уйғурларниң паалийәтлири җанлинишқа башлиди

Ихтиярий мухбиримиз ойған
2017.03.05
uzbekistan-uyghur-merkizi-2017.jpg Үзбекистандики уйғурларниң йиғилиши
RFA/Oyghan


Мәлумки, оттура асияда уйғурлар зич олтурақлашқан җумһурийәтләрниң бири-өзбекистан аһалисиниң омуми сани 32 милйонға йеқин болуп, оттура асияда биринчи орунни, сабиқ совет иттипақдаш җумһурийәтләр арисида үчинчи орунни егиләйду. Өткән йилқи мәлуматларға қариғанда, өзбекистан аһалисиниң 90 пирсәнтини өзбекләр, қалғинини башқа милләт вәкиллири тәшкил қилиду. Өзбекистандики қазақ, қирғиз, түркмән охшаш түркий тиллиқ милләтләр қатарида уйғурларму болуп, йеқинқи 30-40 йил ичидә рәсмий мәлуматлар бойичә уларниң сани 30 миңдин аран ашиду.

Өткән әсирниң 80-йиллириниң ахирилири вә 90-йиллири қурулған уйғур мәдәнийәт мәркәзлири, мәшрәпләр, ана тилини сақлаш, миллий әнәниләрни, уйғур тарихини, әдәбиятини, сәнитини тәрғиб қилишни өзлириниң асасий вәзипилири қилип бәлгилигән иди. Әнә шу йөнилиштә улар қандақ мәсилиләргә дуч келиватиду? бу һәқтә доктор абдулҗан бәрайиф вә алим рабик исмайиллар өз қарашлирини оттуриға қойди.

Мәдәнийәт мәркәзлирини дәсләп тәшкиллигәнләрдин бири, тәбиий пәнлириниң доктори абдулҗан бәрайефниң илгири сүрүшичә, өзбекистан пайтәхти ташкәнт шәһири өз вақтида уйғур зиялийлириниң йетилип чиқишида муһим рол ойниған. Болупму 60-вә 80-йиллар арилиқида оттура асияниң башқа җумһурийәтлиридин кәлгән көплигән яшлар ташкәнт, сәмәрқәнд, әнҗан қатарлиқ шәһәрләрдики оқуш орунлирида билим алған. Пәқәт кейинки вақитларда әһвал өзгәргән. Бу һәқтә а. Бәрайеф мундақ деди: “чегридаш риспобликилар мустәқил болғандин, кейин келип-кетиш ишлири қелиплашқанда чәттин келиш имканийәтлири болмиди. Асасән өзлиридә туғулуп, өсүп келиватқан балилар болди. Бизниң балилиримиздики биринчи қийинчилиқ һәммә ишларни өзбек тилида елип бериш керәк болди. Шуниң үчүн бурунқидәк уйғур яшлиридин интилип, һәммә институтларда оқуватқанлар наһайити аз. Бизниң мәркәзниңму асасий мәқсити шу балиларни оқутушқа күч чиқириш. Оқуватқанлардин толуқ хәвәрдар әмәсмиз. Сәвәби улар өзлириниң уйғур икәнликини һәммә йәрдә ейтивәрмәйду.”

А. Бәрайефниң ейтишичә, һәр саһәләрдә хизмәт қиливатқан уйғурлар көп болуп, уларниң бешини қошуш үчүн мәдәнийәт мәркизи йенида тәшвиқат бөлүмини тәшкилләш зөрүрдур. Иккинчи муһим мәсилә, уйғур қиз-йигитлирини тонуштуруш мәркәзлирини қуруш. А. Бәрайеф буниң барлиқини әмәлгә ашурушта уйғур тилида гезит-журналлар нәшр қилишниң муһимлиқини тәкитлиди. Униң ейтишиға қариғанда, илгири уйғур зиялийлириниң мәркизи болған ташкәнт бүгүнки күндә бу алаһидиликини тамамән йоқатқан, уйғур зиялийлири саниму кейинки вақитларда бәк кемийип кәткән.

А. Бәрайеф милләт келәчики болған яшларниң өз ана тилида оқуши үчүн синипларни, мәктәпләрни ечишниң муһимлиқини, һазир уларниң һәр хил йоллар арқилиқ миллийликни сақлап қелишқа тиришиватқанлиқини оттуриға қоюп, мундақ деди: “яшларниң өз алдиға мәшрәплири, яшлар комитети бар. яшлар өзлири тәшәббус қилип ишлиниватқан ишлар бар. Биз уларни әлвәттә, қоллаватимиз. яшлиримизниң көз қаришида сағлам һаләтләр бар. Уларниң өзлириниң учришишлириму бар.”

А. Бәрайеф уйғурлар зич олтурақлашқан йеза-кәнтләр һәққидиму тохталди.

Униң ейтишичә, уйғурлар зич олтурақлашқан чоң вилайәтләрдин әнҗан болуп, уйғур мәдәнийәт мәркәзлири қурулған дәсләпки йиллири бу җайға чоң әһмийәт берилгән иди. Чүнки, өз вақтида әнҗан уйғур миллий маарипиниң, мәдәнийитиниң, сәнитиниң мәркизи болған. У мундақ деди: “әнҗан мәсилиси еғир мәсилә, чүнки у йәрдә таза уйғурчә гәп қилидиған имканийәт йоқ. Улар уйғурчә өгинишни, сөзләшни яхши көриду, халайду. Бу йөнилиштә һазир мәдәнийәт мәркизи ишләватиду. Һакимийәттә уйғур мәсилисигә наһайити чоңқур көз қарашта. Һәммә тәрәптин ярдәм беришкә тәйяр. Бирақ өзимиздә қувәт йоқ.”

А. Бәрайеф буниңдин ташқири әнҗан вилайитиниң долан йезиси, шундақла сәмәрқәнд шәһири һәм униңға қарашлиқ челәк йезиси, қарақалпақистанниң нукус шәһири вә башқа йәрләрдиму уйғурлар көп болғанлиқтин, мәдәнийәт мәркәзлирини қурғанлиқини оттуриға қойди. У һазирму әнҗан вилайитидә билим вә сәнәт очақлирини қайта қуруш нийитидә болсиму, буни әмәлгә ашурушта иқтисадий, иҗтимаий вә һәтта сиясий тосалғулуқларниң мәвҗут икәнликини билдүрди.

Алим рабик исмайилофниң қаришичә, илгири уйғур елиниң қәшқәр вә өзбекистанниң әнҗан вилайәтлири арисида сода, мәдәний алақиләр, берип-келишләр қоюқ болған. У әнҗандики уйғурлар һәққидә мундақ деди: “20-йиллири мәшһур дөләт вә җамаәт әрбаби абдулла розибақийеф әнҗан вилайитидә 200 миңдин ошуқ уйғурлар яшайдиғанлиқи тоғрисида мәлумат бәргән иди. Уни тәстиқләйдиған мисал, нәқ шу әнҗан шәһиридә узақ йиллар давамида уйғур тиятири, уйғур техникоми вә миллий мәктәплиримизниң мәвҗутлуқи. Амма тегишлик органлар хәлқимиз санини 50 миңдин ашурмайду.”

Р. Исмайилоф уйғур вә өзбекләрниң узун йиллардин буян бир-биригә уруқ-туғқан болуп кәлгәнликини, мәшрәп, фурқәт қатарлиқ атақлиқ өзбек шаирлириниң уйғурлар дияри билән зич мунасивәттә өткәнликини, уйғурниң һәр қандақ бәзмилиридә өзбек аһаңлири яңрап, уссуллири иҗра қилинип келиватқан болсиму, әмма өзбекистандики уйғурларниң милләт сүпитидә йоқап кетиватқанлиқидин қаттиқ әнсирәйдиғанлиқини илгири сүрди.


Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.