“вашингтон почтиси” гезити: “хитайниң мусулман аз санлиқлириға йүргүзүватқан бастуруш сиясити”

Уйғур елида йүргүзүлүватқан еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичилики хәлқарадики нопузлуқ ахбаратларда көпләп орун алмақта. 17-Авғуст күни “вашингтон почтиси” гезитидә “хитайниң мусулман аз санлиқлириға йүргүзүватқан бастуруш сиясити” мавзулуқ бир парчә мақалә елан қилинди. Мәзкур гезитниң мухбири ишан тарур мақалисини “бейҗиң даим мухбирларниң пакистан вә оттура асия билән чегралинидиған шинҗаң һәққидә хәвәр ишлишигә қийинчилиқ туғдуруп кәлди. У йәргә беришқа мувәппәқ болалиған чәтәл мухбирлири болса өзигә давамлиқ һалда йәрлик дөләт хәвпсизлик хадимлириниң әгишивалғанлиқини көрүп кәлди яки болмиса өзи алақә қилған кишиләрни балаға тиқип қоюшниң роһий бесими астида қийнилип кәлди,” дәп башлиған.

У мақалисидә хитай һөкүмити уйғур елида узун йиллардин бери бесим сиясити йүргүзүп кәлгән болсиму, әмма йеқинқи бир қанчә йилдин буян бу хил бесим сияситиниң алаһидә күчийип кәткәнликини, хитай һөкүмитиниң уйғурларниң мәдәнийити, тили қатарлиқ барлиқ мәдәнийәт амиллириға һуҗум қилишни йәниму күчәйткәнликини илгири сүргән. У мақалисидә “қәшқәргә охшаш қәдимий шәһәрләр әслидә кишигә мәдәнийәт җәһәттин шәрқтики бейҗиңни әмәс, бәлки ғәрбтики кабул яки бағдатни әслитәтти. Йеқинқи йиллардин буян хитай һөкүмити уйғурларни һәрқандақ шәкилдики бөлгүнчиликиниң тәсиридин йирақ тутуш үчүн бир қатар қаттиқ тәдбирләрни алди. Улар уйғур миллий кимликиниң ярқин намайәндилиридин болған қәшқәрдики қәдимий шәһәр имарәтлириниң зор бир қисмини өрүп вәйран қилди. Хитай тилини тәшәббус қилип, уйғур вә қазақларниң ана тиллирини чәклиди,” дәп язиду. 

У мақалисидә йәнә бирләшкән дөләтләр тәшкилати “ирқий айримичилиққа қарши туруш комитети” әзалириниң ишәнчлик пакитларға асасән уйғур елида 2 милйонға йеқин кишиниң “йепиқ тәрбийә лагерлири” ға қамалғанлиқини җакарлиғанлиқи, әмма хитай вәкиллириниң буни қәтий рәт қилип турувалғанлиқини баян қилған. У йәнә хитай һөкүмитиниң уйғурларға йүргүзүватқан кәң көләмлик тутқун қилиш һәрикәтлири, юқири техникилиқ назарәт системилири үстидә тохталған вә уйғур елидики вәзийәтни илгири җәнубий африқидики “апартийед, йәни ирқий айримичилиқ түсини алған сақчи дөлити” дәп тәсвирләшкә болидиғанлиқини билдүргән. 

Америка уйғур бирләшмисиниң рәиси елшат һәсән әпәнди зияритимизни қобул қилип, хитай һөкүмитиниң уйғур елида лагер қурулушини давамлаштуруватқанлиқини, буниң йәниму көп уйғурларниң тутқун қилинишидин дерәк беридиғанлиқини билдүрди һәмдә һәрқайси дөләтләрни буниңға қарита тәдбир елишқа чақирди.

“вашингтон почтиси” гезитиниң мухбири ишан тарур мақалиси үчүн германийәлик тәтқиқатчи адрян зензниң сөзини нәқил елип, мундақ дәп язиду: “биз бу йәрдә һәқиқәтәнму инсанпәрвәрлик мәсулийитиниң җиддий тәқәззасидин сөз ечиватимиз,” дәп язиду. У мақалисини давам қилип “уйғурлар учраватқан зиянкәшликниң еғирлиқи роһеңга мусулманлириниңкидин еғиррақ болсиму, әмма хәлқарада охшаш диққәткә сазавәр болалмайватиду. Һәтта мусулман дөләтләрниң пәләстин вә кәшмир мустәқиллиқи үчүн кочиларға төкүлүп кетидиған хәлқиму шинҗаң мәсилисигә кәлгәндә җимип қеливатиду” дәп язиду.

У мақалисиниң ахирида даңлиқ тарихчи җәймис милвардниң төвәндики сөзлири билән аяғлаштурған: “хитай коммунист партийиси бир вақитларда хитайниң көп хил милләтлик бир дөләт икәнликигә хели иҗабий қариған иди. Бирақ улар һазир ‛хитай‚ дегән уқумни пәқәт хитай миллитини асас қилип турупла қайта шәрһлимәкчи болуватқандәк қилиду. . . Пәрқлиқ милләт болушниң өзила хитай һөкүмити тәрипидин бир хәтәр дәп қариливатқан бир шараитта чен чүәнгоға охшаш йәрлик әмәлдарлар буниңдин қаттиқ җасарәтлинип, уйғурларни вә уларниң мәдәнийити бирақла зәрбә бериш нишани қилмақта.” 

Уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң тәтқиқатчиси һенрий шаҗески хитайни өз сиясәтлирини өзгәртишкә мәҗбурлаш үчүн елишқа тегишлик тәдбирләр үстидә тохтилип, “бу һәқиқәтәнму бир җиддий әһвал. Буниңға көңүл бөлидиған һөкүмәтләр төвәндики тәдбирләрни ойлишип беқиш керәк. Алди билән америка һөкүмити қолидики ‛магнетский қануни‚ ни ишқа селип зулумға янтаяқ болуватқанларни җазалиши керәк. Андин қалса бу йил 11-айда бирләшкән дөләтләр тәшкилатида хитайниң әһвалиға универсал пәсил характерлик қарап чиқиш йиғини болиду. Мана шу йиғинда бу мәсилә күчлүк рәвиштә оттуриға қоюлуп хитай үстидә бесим һасил қилиниши керәк. Һөкүмәтләр қилалайдиған йәнә бир муһим иш болса өз дөләтлиригә кәлгән уйғур мусапирларни дәрһал қобул қилиши, уларни кәлгән йеригә қайтуруветишни дәрһал тохтитиши керәк” дегәнләрни әскәртти.