“Washin'gton pochtisi” géziti: “Xitayning musulman az sanliqlirigha yürgüzüwatqan basturush siyasiti”

Muxbirimiz irade
2018.08.17
Ishaan-Tharoor-Whashington-Post.jpg “Washin'gton pochtisi” gézitide élan qilin'ghan “Xitayning musulman az sanliqlirigha yürgüzüwatqan basturush siyasiti” mawzuluq maqale. 2018-Yili 17-awghust. Amérika.
washingtonpost.com

Uyghur élida yürgüzülüwatqan éghir kishilik hoquq depsendichiliki xelq'aradiki nopuzluq axbaratlarda köplep orun almaqta. 17-Awghust küni “Washin'gton pochtisi” gézitide “Xitayning musulman az sanliqlirigha yürgüzüwatqan basturush siyasiti” mawzuluq bir parche maqale élan qilindi. Mezkur gézitning muxbiri ishan tarur maqalisini “Béyjing da'im muxbirlarning pakistan we ottura asiya bilen chégralinidighan shinjang heqqide xewer ishlishige qiyinchiliq tughdurup keldi. U yerge bérishqa muweppeq bolalighan chet'el muxbirliri bolsa özige dawamliq halda yerlik dölet xewpsizlik xadimlirining egishiwalghanliqini körüp keldi yaki bolmisa özi alaqe qilghan kishilerni balagha tiqip qoyushning rohiy bésimi astida qiynilip keldi,” dep bashlighan.

U maqaliside xitay hökümiti Uyghur élida uzun yillardin béri bésim siyasiti yürgüzüp kelgen bolsimu, emma yéqinqi bir qanche yildin buyan bu xil bésim siyasitining alahide küchiyip ketkenlikini, xitay hökümitining Uyghurlarning medeniyiti, tili qatarliq barliq medeniyet amillirigha hujum qilishni yenimu kücheytkenlikini ilgiri sürgen. U maqaliside “Qeshqerge oxshash qedimiy sheherler eslide kishige medeniyet jehettin sherqtiki béyjingni emes, belki gherbtiki kabul yaki baghdatni eslitetti. Yéqinqi yillardin buyan xitay hökümiti Uyghurlarni herqandaq shekildiki bölgünchilikining tesiridin yiraq tutush üchün bir qatar qattiq tedbirlerni aldi. Ular Uyghur milliy kimlikining yarqin namayendiliridin bolghan qeshqerdiki qedimiy sheher imaretlirining zor bir qismini örüp weyran qildi. Xitay tilini teshebbus qilip, Uyghur we qazaqlarning ana tillirini cheklidi,” dep yazidu. 

U maqaliside yene birleshken döletler teshkilati “Irqiy ayrimichiliqqa qarshi turush komitéti” ezalirining ishenchlik pakitlargha asasen Uyghur élida 2 milyon'gha yéqin kishining “Yépiq terbiye lagérliri” gha qamalghanliqini jakarlighanliqi, emma xitay wekillirining buni qet'iy ret qilip turuwalghanliqini bayan qilghan. U yene xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan keng kölemlik tutqun qilish heriketliri, yuqiri téxnikiliq nazaret sistémiliri üstide toxtalghan we Uyghur élidiki weziyetni ilgiri jenubiy afriqidiki “Apartiyéd, yeni irqiy ayrimichiliq tüsini alghan saqchi döliti” dep teswirleshke bolidighanliqini bildürgen. 

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen ependi ziyaritimizni qobul qilip, xitay hökümitining Uyghur élida lagér qurulushini dawamlashturuwatqanliqini, buning yenimu köp Uyghurlarning tutqun qilinishidin dérek béridighanliqini bildürdi hemde herqaysi döletlerni buninggha qarita tedbir élishqa chaqirdi.

“Washin'gton pochtisi” gézitining muxbiri ishan tarur maqalisi üchün gérmaniyelik tetqiqatchi adryan zénzning sözini neqil élip, mundaq dep yazidu: “Biz bu yerde heqiqetenmu insanperwerlik mes'uliyitining jiddiy teqezzasidin söz échiwatimiz,” dep yazidu. U maqalisini dawam qilip “Uyghurlar uchrawatqan ziyankeshlikning éghirliqi rohéngga musulmanliriningkidin éghirraq bolsimu, emma xelq'arada oxshash diqqetke sazawer bolalmaywatidu. Hetta musulman döletlerning pelestin we keshmir musteqilliqi üchün kochilargha tökülüp kétidighan xelqimu shinjang mesilisige kelgende jimip qéliwatidu” dep yazidu.

U maqalisining axirida dangliq tarixchi jeymis milwardning töwendiki sözliri bilen ayaghlashturghan: “Xitay kommunist partiyisi bir waqitlarda xitayning köp xil milletlik bir dölet ikenlikige xéli ijabiy qarighan idi. Biraq ular hazir ‛xitay‚ dégen uqumni peqet xitay millitini asas qilip turupla qayta sherhlimekchi boluwatqandek qilidu. . . Perqliq millet bolushning özila xitay hökümiti teripidin bir xeter dep qariliwatqan bir shara'itta chén chüen'gogha oxshash yerlik emeldarlar buningdin qattiq jasaretlinip, Uyghurlarni we ularning medeniyiti biraqla zerbe bérish nishani qilmaqta.” 

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi hénriy shajéski xitayni öz siyasetlirini özgertishke mejburlash üchün élishqa tégishlik tedbirler üstide toxtilip, “Bu heqiqetenmu bir jiddiy ehwal. Buninggha köngül bölidighan hökümetler töwendiki tedbirlerni oyliship béqish kérek. Aldi bilen amérika hökümiti qolidiki ‛magnétskiy qanuni‚ ni ishqa sélip zulumgha yantayaq boluwatqanlarni jazalishi kérek. Andin qalsa bu yil 11-ayda birleshken döletler teshkilatida xitayning ehwaligha uniwérsal pesil xaraktérlik qarap chiqish yighini bolidu. Mana shu yighinda bu mesile küchlük rewishte otturigha qoyulup xitay üstide bésim hasil qilinishi kérek. Hökümetler qilalaydighan yene bir muhim ish bolsa öz döletlirige kelgen Uyghur musapirlarni derhal qobul qilishi, ularni kelgen yérige qayturuwétishni derhal toxtitishi kérek” dégenlerni eskertti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.