Washin'gtondiki “Xitay muhakime munbiri” de Uyghurlar mesilisi muhim témigha aylandi

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, amérikaning paytexti washin'gtonda 27-28 séntebir künliri 4-nöwetlik “Xitay muhakime munbiri” yighini chaqirildi. Mezkur yighin amérikidiki chong ammiwi teshkilatlardin biri bolghan “Kommunizm qurbanlirini xatirilesh fondi jem'iyiti” teripidin yilda bir qétim uyushturulidighan yighin bolup, uningda iqtisad, tijaret, tashqi siyaset, kishilik hoquq we siyasiy tereqqiyat sahesidiki ilmiy xadimlar, tetqiqatchi-mutexessisler we siyasetchilerni bir arigha jem qilish arqiliq amérikiliqlarning xitay döliti we kompartiyisining mahiyitini chüshinishi, amérika-xitay ikki dölet arisidiki achquchluq mesililerni chüshinish hem pikir almashturushni meqset qilidiken.

Mezkur yighin'gha sözligüchi bolup qatnashqan mutexessisler ikki künlük yighin kün tertipi boyiche béyjingning bésim wasitiliri, mukemmelleshken hakimmutleq sistémisigha qarap méngishi, amérika-xitay munasiwetliridiki yéngi riqabetler, xitayda heqiqetni sözlesh, xitay iqtisadiy, xitaygha qaritilghan siyasetlerdiki özgirish qatarliq témilar boyiche doklat bergen. Doklattin kéyin so'al-jawap orunlashturulup, soralghan so'allar asasida muhakimiler élip bérilghan. Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqatchisi zubeyre xanim yighin'gha qatnashqan bolup, uning éytishiche, yighin jeryanida xitay hökümitining Uyghur élide yuqiri pen-téxnika, iqtisad we adem küchige tayinip turup yürgüzüwatqan lagérlar mesilisining nahayiti keng da'iride munazire qilin'ghan. 

Yighinda doklat bergüchiler arisida Uyghurlargha intayin tonushluq bolghan ikki isim bar bolup, ularning biri gérmaniyelik tetqiqatchi adryan zénz we firansiyelik zhurnalist ursula gotiyer xanim. Adryan zénz ependining doklati Uyghur élidiki yépiq terbiye lagérliri heqqide bolup, u bu heqte xitaydiki herqaysi yerlik tor betlerde chiqirilghan xewerler, qurulush élanliri we gugul shirkitining programmisidiki sün'iy hemrahtin tartilghan lagér süretlirini körsitip turup, lagérlarning qurulush alahidiliki, sighimi, ilghar nazaret sistémiliri qatarliqlar üstide tepsiliy doklat berdi. U sözide, xitay hökümiti “Kespiy terbiyilesh orni” dep ilgiri sürüwatqan bu orunlarda Uyghurlarning öz iradisige xilap halda mejburiy we muddetsiz halda solan'ghanliqi, lagérlardiki tutqunlarning hetta hajetxanidimu kaméralar arqiliq küzitilidighanliqi, ularning a'ile-tawabi'atliri bilenmu körüshtürülmeydighanliqidek bir qatar pakitlarni otturigha qoyup turup, lagérlarda yüz bériwatqan zulumni süretlep berdi. U xitay hökümitining bu arqiliq hazir Uyghurlargha “social re-engineering”, yeni “Qaytidin yasap chiqish qurulushi” yürgüzüwatqanliqini, qisqisi Uyghur élide yüz bériwatqanlarning kélechekte xitayning hemme yérige kéngiyishi mumkinliki we buning alliqachan yüz bérishke bashlighanliqini eskertti. 

Ursula xanim bolsa özining doklatida xitaydiki chet'ellik zhurnalistlar uchraydighan bésim we cheklimiler üstide toxtilip, xitayda axbarat erkinlikining mewjut emeslikini, bolupmu hazirqi waqitlarda xitayda axbarat dep bir nerse qalmighanliqi, xitay muxbirlirining hazir peqetla xitay kompartiyisining teshwiqatidin bashqa ish qilalmaydighanliqini eskertti. U özining bu heqtiki tejribilirini sözligende Uyghurlar heqqide köp toxtaldi we özining del Uyghur élidiki weqelerni xewer qilghanliqi üchün wizisi bikar qilinip xitaydin qoghlan'ghanliqini éytti. U sözide eyni chaghda özi qoghlan'ghanda emdi xitayda Uyghurlar toghruluq emeliyetni yazidighan muxbir qalmay qalarmu? dep endishe qilghanliqini, biraq bu endishining eksiche hazir nurghun chet'ellik muxbirlarning Uyghurlar heqqide xewer yéziwatqanliqi, bolupmu amérika muxbirlirining bu jehette nahayiti zor xizmetlerni qilghanliqini éytti. U sözide: “Bu, démek bu bésim bilen yaki öch élish qatarliq wasitiler bilen insanlarni emeliyetni sözleshtin hergizmu tosup qalghili bolmaydighanliqini éniq körsitip béridu” dédi. 

Ursula xanimning sözi ayaghlashqanda yighin bashqurghuchisi bolghan josh rojin ependi ursula xanimdin u ‏-2014 yili Uyghur élini ziyaret qilghanda hazirqidek lagérlarning qurulidighanliqidek bir shepe bar-yoqluqini soridi. Ursula xanim buninggha jawab bérip: “-2014 Yili shinjangni ziyaret qiliwatqan waqtimda u yerde nahayitimu qattiq kontrolni we nazaretni alliqachan yolgha qoyup bolghan iken. Uyghurlar alliqachan shunchilik qorqunch ichide qaptiken. Qisqisi héchkim jür'et qilip bir chet'ellik muxbir bilenmu sözlishelmeytti. Ashundaq iken, men xitay hökümitining yene néme üchün Uyghurlarni lagérgha solawatqanliqini men qet'iy chüshinelmidim. Men bundaq lagérlarning échilidighanliqini oylapmu baqmighan idim” dédi. Ursula xanim sözide muhim bir nuqtini eskertti, yeni xitay hökümitining hazir Uyghur serxillirini lagérgha qamawatqanliqi, yeni xitay hökümiti bilen yaxshi ötidighan, ularning paydisini körüp kelgen, balilirini amérikida yaki firansiyede oqushqa eweteleydighan turmush sewiyesige ige kishilerni edeplewatqanliqini eskertip: “Men xitay hökümitining néme üchün özige dost kishilerni düshmen'ge aylanduruwatqanliqini qet'iy chüshinelmidim” dédi.

Yighin dawamida söz qilghan bashqa tetqiqatchilarmu birdek özlirining témilirida Uyghurlarning weziyitini tilgha élip turup, xitay hökümitining Uyghur élini bir sinaq meydani qilip qolliniwatqanliqi we bu siyasetlerning kelgüside pütün dunyagha bir tehdit bolush éhtimalining intayin yuqiriliqi we buni toxtitish üchün tedbir qollinilishi kéreklikini eskertti. Zubeyre xanimning bayan qilishiche, bu qétimliq yighinning ilgiriki yillardikidin eng muhim perqi Uyghur mesilisining xitayning hemme sahelirige bérip taqilidighan muhim mesilige aylan'ghanliqida öz ipadisini tapidiken.