Amérika tashqi ishlar ministirliqi: “ATV Ning waxan karidori heqqidiki xewiri külkilik”

Amérika tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi 1‏-féwral küni radi'omizda qisqa yazma bayanat élan qilip, türkiyediki bir téléwiziye qanilining 30‏-yanwar tarqatqan amérikining waxan karidorigha da'ésh qoralliq térrorchilirini yötkigenlikige da'ir xewirini “Külkilik” dep körsetti. Bayanatta, téléwiziye qanilining ismi tilgha élinmighan bolsimu, uning xewirini ret qilip, “Bundaq qarashni ilgiri sürüsh külkilik. Amérika qisimliri afghanistanliq shériklirimiz bilen mürini-mürige tirep, afghanistandiki da'ésh bilen aktip urush qilmaqta. Shundaqla ular da'ésh herqandaq yerde otturigha chiqsa uni yoqitishni qet'iy niyet qilidu” dégen.

Türkiyening hökümetke yéqin bolghan téléwiziye qanili ATV xewer bérip, amérikining süriyede ghayib bolghan 25 ming da'ésh qoralliq térrorchilirini ottura sherqtiki baziliridin ayropilan arqiliq Uyghur aptonom rayonining chégrasidiki “Waxan karidori” gha yötkigenliki, amérikining pilani da'éshni ishqa sélip, xitaygha qarshi “Sherqiy türkistan fronti” échish ikenlikini ilgiri sürgen. 

Xewerde yene, amérikining talibanlar bilen söhbet ötküzüp, ulargha da'éshning 1‏-nomurluq rehbiri eminullah we shu qatardiki yene 10 neper da'ésh komandirini qoyup bérish bedilige 200 milyon dollar töligenliki tekitlen'gen. Xewerde yene, “Da'ésh qoralliqlirining saqal-buruti chüshürülüp, yéngi forma kiydürilgenliki, ularning waxan karidorigha yötkep apirilishidiki nishani xitay ikenliki ilgiri sürülgen. 

Mezkur xewer muhajirettiki Uyghur jama'itining diqqitini qozghap, ijtima'iy taratqularda zor ghulghula peyda qildi. Shu munasiwet bilen muxbirimiz 1‏-féwral küni amérika tashqi ishlar ministirliqigha so'al qoyup, ularning ATV ning xewirige bolghan inkasini sorighan idi.

Bezi mutexessislerning ilgiri sürüshiche, muhajirettiki Uyghurlarning bu xil uchurlargha qarita hoshyar bolushigha toghra kélidiken. Amérikidiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning aliy derijilik tetqiqatchisi hénriy shajéwiski jüme küni ATV ning xewirige inkas bildürüp, Uyghurlarning qolidiki eng küchlük kozir ularning qolidiki kishilik hoquq depsendichilikige da'ir deliller ikenlikini ilgiri sürdi. 

U mundaq deydu: “Bizde shinjangda yüz bériwatqan qorqunchluq kishilik hoquq depsendichilikige da'ir deliller bar. Bu delillerning özi sözleydu. Muhajirettiki Uyghurlar bu delillerni qoral qilishi kérek. Chünki, delillerning özi xitayning bu rayonda néme ishlarni qiliwatqanliqini körsitip béridu. Xitay bilen soda menpe'eti yaki bashqa menpe'eti bolghan kishiler weziyetni burmilishi mumkin. Uyghurlar, bu xil uchurlargha qarishi turushi kérek. Biri qopup amérika waxan karidorigha qoralliqlarni ewetti, dése, deliling qéni dep sorishimiz kérek. Eger muhajirettiki Uyghurlar bizning bir milyon adimimiz yighiwélish lagérida, bu bizning nopusimizning 10 din bir qismini igileydu, dégende biri delilingni körset dése, men uninggha neq delillerni körsitip béreleymen. Muhajirettiki Uyghurlar mana mushu yolni teqib qilishi kérek”. 

Lékin bezi mutexessislerning qarishiche, waxan karidorida yüz bergen qoralliq toqunush xitaygha paydiliq iken. Gérmaniyediki “Xeter astidiki xelqler jem'iyiti” re'isi ulréx déli'us, xitayning xelq'araning Uyghur rayonidiki lagérlar mesilisige bolghan diqqitini bashqa terepke buriwétishni oylaydighanliqini bildürdi. 

Ulréx déli'us mundaq deydu: “Bundaq bir qoralliq toqunush lagérdikiler üchün intayin xeterlik bolidu. Méning diqqet qilidighinim bu kishilerning nuqti'ineziri. Ular lagérdikilerni bu yerde dawamliq yashisun dep oylamdu yaki ularning lagérlardin qoyulup bérilip, normal shara'itta, xitay asasi qanuni we alaqidar qanunliridiki kishilik heqlirige hörmet qilin'ghan asasta yashishini oylamdu? xitaygha nisbeten chégrada partlighan her qandaq toqunush uning üchün paydiliq bolushi mumkin. Chünki, u bu arqiliq xelq'araning sherqiy türkistandiki kishilik hoquq weziyitige bolghan diqqitini bashqa yaqqa buriwételeydu. Lékin men yuqiriqi xewerde éytilghandek yéqin kelgüside bu rayonda qoralliq toqunush partlaydu, dep qarimaymen.” 

Uning qarishiche, türkiyediki ATV dek hökümetke yéqin taratqularning bu xil xewerlerni tarqitishi sewebsiz emes iken. U, bu xil xewerler türkiye hökümitining Uyghur mesilisige köz yumup, xitay bilen yéqinlishishigha jama'et pikir teyyarlaydighanliqini ilgiri sürdi. Ulréx déli'us mundaq deydu: “Epsuski, bügünki künde nurghun türk siyasetchiliri Uyghurlarning, Uyghurlar türkiy xelq bolghan teqdirdimu, ularning éghir kishilik hoquq weziyiti we heq-hoquqlirining depsende qilinishigha köz yumup keldi. Biz da'im qazaqistan heqqide toxtalghanda qazaqistan hökümitining shinjangdiki qazaqlarning weziyitige köz yumuwatqanliqini sözleymiz. Bu ikkisi oxshash ehwal. Türk hökümiti néme üchün xitaydiki weziyetke köz yumidu?. Chünki uning soda we iqtisadi menpe'eti bar. Ular xitay bilen yaxshi munasiwette bolushni isteydu. Lékin xitay türkiye bolghan munasiwette da'im bezi shertlerni qoyidu. Bu shertlerning biri, Uyghurlarning weziyitige arilashmasliqtur.” 

Lékin “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” diki hénriy shajéwiskining qarishiche, ATV ning xewiri bu yerde ziyankeshlikke uchrawatqan kim?, dégen so'alni peyda qilghan. U, bu yerdiki hujum nishani Uyghurlar bolsimu, lékin bu xewerning xitay hujum nishanidek tesirat peyda qilidighanliqini bildürdi. 

Hénriy shajéwiski mundaq deydu: “Biz bundaq külkilik qarashning otturigha qoyulushidiki meqsetni chüshünishimiz kérek. Eger siz bu qarashni otturigha qoyghan bolsingiz sizning delilingiz bolushi kérek. Birinchi, biz bu yerde kim hujum nishani boluwatidu?, dégen'ge qaraymiz. Bu yerdiki hujum nishani lagérdiki kishiler. Ishenchlik uchurlarda bir milyondek adem bu lagérlarda yatmaqta. Bu pewqul'adde zor san. Bu yerde yene lagérlardikila emes, Uyghur xelqi omumyüzlük hujum nishani boluwatidu. Ular omumyüzlük teqib qilinmaqta. Üchinchi, yene muhajirettiki Uyghur hujum nishani boluwatidu. Shunga, biz bu yerde kim hujum nishani boluwatidu, dégenni aydinglashturushimiz kérek. Lékin bu xewerde xuddi xitay hökümiti ziyankeshlikke uchurghuchidek teswirlen'gen. Bu nuqtida mezkur xewer bezi siyasetchilerning meydanini eks-ettürgendek qilidu”. 

ATV Ning xewiri mezkur téléwiziye qanilining bir muxbiri xitayning orunlashturushigha bina'en yéqinda Uyghur rayonini ziyaret qilip, xitayning “Kespiy terbiyilesh merkezliri” namidiki lagérlirigha ijabiy baha bergendin kéyinla élan qilindi. B d t we kishilik hoquqni qoghdighuchi organlar xitayning bir milyondek Uyghurni yighiwélish lagérlirida tutup turuwatqanliqigha da'ir “Ishenchlik deliller” ning barliqini ilgiri sürsimu, lékin ATV ning muxbiri buni “Gherbning teshwiqati” dégen idi.