Tokyodiki wiyétnam elchixanisida wiyétnam chégrasida öltürülgen Uyghurlar heqqide söhbet ötküzüldi

Doktor turmuhemmet hashim wiyétnam elchixanisida wiyétnam chégrasida öltürülgen Uyghurlar heqqide ötküzülgen söhbetke qatnashti. 2014-Yili 25-aprél, tokyo.

4-Ayning 25-küni tokyodiki wiyétnam elchixanisida yéqinda wiyétnam chégrasida öltürülgen Uyghurlar mesilisi heqqide söhbet ötküzülgen.

Mezkur söhbetke washin'gtondiki xelq'ara Uyghur kishilik hoquq we démokratiye fondining yaponiyediki toluq hoquqluq wekili we shundaqla mezkur fondining yaponiye tarmaq shöbisining mes'uli doktor turmuhemmet hashim bashchiliqidiki bir guruppa kishiler ishtirak qilghan. Söhbet wiyétnam elchixanisining üchinchi derijilik katipi lé xüyxu'ang bilen élip bérilghan bolup chüshtin kéyin sa'et üch yérimda bashlinip töt yérimgha qeder dawamlashqan.

Doktor turmuhemmet hashimning bizge bildürüshiche, mezkur pa'aliyet Uyghur milliy herikitining rehbiri rabiye qadir xanimning biwasite yétekchilikide orunlashturulghan we shundaqla bu qétimqi pa'aliyet bu yil 3-ayda yaponiyede qurulghan xelq'ara Uyghur kishilik hoquq we démokratiye fondi yaponiye shöbisining tunji qétimliq pa'aliyiti hésablinidiken. Biz mezkur söhbet heqqide toluq melumatqa érishish üchün doktor turmuhemmet hashim bilen téléfon söhbiti élip barduq.

Muxbir: essalamu'eleykum eleykum hörmetlik doktor turmuhemmet ependim, siz tokyodiki wiyétnam elchixanisigha bérip wiyétnam chégrasida öltürülgen Uyghurlar mesilisi toghrisida söhbet élip béripsiz. Mushu pa'aliyitingiz heqqide qisqiche uchur bérip ötken bolsingiz?

Turmuhemmet: rehmet, men xelq'ara Uyghur insan heqliri we démokratiye fondining yaponiyediki toluq hoquqluq wekili süpitim bilen, wiyétnamning tokyoda turushluq bash elchixanisigha bérip 4-ayning 18-küni wiyétnam-xitay chégrasida wiyétnam tereptin tutulup we neq meydanda étip öltürülgen besh qérindishimiz we shu jeryanda yarilan'ghan we xitaygha qayturuwétilgen qérindashlirimizning ishi toghriliq bash elchixana xadimliri bilen söhbetleshtim.

Muxbir: söhbette asasen qaysi mesililer heqqide söhbetleshtinglar?

Turmuhemmet: bu qétimqi weqe nahayiti tasadipiy yüz bériptu. Bu bir échinishliq weqe. Mushu sewebtin biz wiyétnam elchixanisigha héchqandaq aldin alaqisiz bérip elchixanining xadimlirigha bash elchi bilen körüsh toghriliq iltimas qilduq. Deslepte ular bizning teklipimizni ret qildi. Chünki, siler aldin awwal bizge uqturush qilmapsizler, öz aldinglargha kepsiler, biz silerni qobul qilmaymiz, dédi. Biz emdi özimizning mushu qétim wiyétnam teripidin tutulup we neq meydanda özliri bir seweb körsitip öltürgen besh qérindishimiz we tutulup yarilan'ghan qérindashlirimiz toghriliq bir melumat igilesh, andin kéyin mushu mesilining qandaq yüz bergenliki we buninggha bolghan bizning naraziliqimiz we wiyétnam hökümitige bolghan bizning teleplirimizni, semimiy bir söhbet arqiliq otturigha qoymaqchi bolghanliqimizni bayan qilduq. Biz yeni Uyghur, türk, malayshiya, hindonéziye musulmanliridin bolup yettimiz barghantuq. Ular bizni körüp silerning saninglar bek jiqken, sin'alghu, söret apparatlirini bu yerde ishlitishke bolmaydu, ikki wekil körsitinglar, ikkila ademni qobul qilimiz-dédi. Shuning bilen men we bizning bir türk dostimiz ikkimiz kirduq. Elchixanigha kirgendin kéyin bizni kütüwalghan kishi bash elchining mexsus katipi, elchixanining üchinchi derijilik katipi iken. Chirayliq olturduq chay quydi. Chay ichkesh bizning meqsitimizni men otturigha qoydum.

Muxbir: siz söhbet jeryanida özingizning pikrini otturigha qoyghandin kéyin, wiyétnam elchixanisining katipi sizning bu pikringizge qandaq mu'amilide boldi?

Turmuhemmet: men aldi bilen bu qétimqi paji'ege özümning Uyghur wekili bolush süpitim bilen narazi bolghanliqimni bildürdüm. Andin kéyin Uyghurlarning xitay ichide qandaq bir shara'itta nahayiti qattiq bir bésim ichide, siyasiy bésim, diniy bésim we herxil iqtisadiy we medeniy jehettiki bésimlarni chüshendürdüm. Yene biri, néme üchün bizning bu qérindashlirimizning wiyétnamni talliwalghanliqining sewebi heqqide melumat berdim. Biz ottura asiya arqiliq chet'ellerge chiqattuq. Özimizning jénimizni qachurattuq. Lékin xitay, shangxey hemkarliq guruhini qurghandin kéyin bizning bu yolimizni tosuwetti. Shuning üchün bizning qérindashlirimiz emdi wetenni terk qilish jeryanida asasen jenub terepni tallaydighan boldi. Buning biri wiyétnam boldi, dep buni chüshendürdüm. Andin kéyin wiyétnamning xitay bilen bolghan munasiwiti heqqide toxtilip wiyétnamning eslide xitaygha bundaq yan basmasliqi kéreklikini chüshendürdüm. Bu qétimqi weqening yüz bergenliki wiyétnamning obrazigha qattiq tesir yetküzgenlikini chüshendürdüm. U anglap bolghandin kéyin wiyétnam hökümitige wakaliten, manga wiyétnam terepning bu mesile heqqide metbu'atlargha bergen melumatlirini sözlep ötti.

Muxbir: wiyétnam elchixanisining katipi sizge wiyétnam metbu'atlirida boluwatqan bu heqqidiki munazire we inkaslar heqqide némilerni anglatti?

Turmuhemmet: bu ependi mundaq bir munazire heqqide toxtalmidi. U, peqetla wiyétnam hökümet terep mushu metbu'atqa bergen xewernila manga bir qétim sözlep ötti. U sözide, bu xitaylar bizning chégrimizgha bösüp kirip, biz ularni qayturuwatqan waqitta, uning ichidiki biri bizning eskirimizning qolidiki qoralni tartiwélip eskirimizdin ikkini étip öltürgendin kéyin, wiyétnam terep bulargha oq chiqirip beshini öltürdi. Qalghanlirini yaridar qildi. Bu xitaylarning bizning chégrimizdin kirishi pütünley qanunsiz dep, hökümet terepning pozitsiyisini bildürdi. Andin kéyin söhbitimizning axirida u, bügün bolghan söhbetning pütün mezmunini bash elchige we bash elchi arqiliq wiyétnam hökümitige doklat qilidighanliqi heqqide manga wede berdi. Bizning söhbitimiz semimiy bir jiddiy keypiyat ichide élip bérildi.

Muxbir: sizningche, wiyétnam elchixanisi siz qoyghan telepler heqqide sizge bir toluq jawab béridu, dep qaramsiz?

Turmuhemmet: elwette. Xu'ang ependi bilen men sirtqa chiqqandin kéyin ching qol éliship körüshüp xoshlashtuq, men “Sizning jawabingizni kütimen, éhtimal bir-ikki heptidin kéyin men siz bilen qayta alaqe qilimen” désem, umu méning qolumni siqip turup, “Bolidu, ependim, choqum yene bir körüsheyli, kéling biz sizni qarshi alimiz” dédi.

Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.