Gérmaniye taratquliri: “Jaza lagérliri heqiqeten mewjut”

Gérmaniye taratquliri xitayning Uyghur diyaridiki jaza lagérlirigha munasiwetlik uchurlarni üzlüksiz türde élan qilmaqta.

Aldinqi hepte gérmaniyediki dangliq gézit-zhurnallardin “Eynek” we “Frankfurt mejmu'e géziti” qatarliqlarda Uyghur diyaridiki jaza lagérliri toghrisida “Dunya körüp baqmighan nazaret”, “Heq-hoquqsiz rayon”, “Milyonlighan Uyghurlar lagérlarda tejribe qilinmaqta”, “Xitay lagérlarni qanunlashturmaqta”, “Xitay jaza lagérlirini ‛heqsiz terbiyelesh orni‚ dep perdazlimaqta”, “Xitayning shinjangdiki medeniyet qirghinchiliqi” qatarliq maqaliler hemde dölet téléwiziyeliride türlük programmilar élan qilindi.

“Frankfurt mejmu'e géziti” de birqanche kün ilgiri yene “Jaza lagérliri heqiqeten mewjut” namliq mexsus maqale élan qilindi. Maqalide xitay hakimiyitining uzundin buyan jaza lagérlirini inkar qilip kelgenlikini, emma aldinqi hepte Uyghur aptonom rayonining re'isi shöhret zakirning aghzi arqiliq tunji qétim lagérlarning mewjutluqini ashkara étirap qilghanliqini hemde uni perdazlap körsetkenlikini bayan qilidu.

“Frankfurt mejmu'e géziti” ning sherqiy asiya ishliri boyiche muxbiri frédérika bögé xanim mezkur maqaliside xitay wekillirining téxi bir ay ilgiri b d t irqiy ayrimichiliqqa qarshi turush komitétining 96-nöwetlik yighinida “Jaza lagérliri mewjut emes” dégenlikini alahide eskertip ötidu. Andin u xitay hökümitining bügün birdinla Uyghur diyaridiki lagérlarni étirap qilghanliqi, étirap qilghandimu lagérlardiki 1 milyondin artuq idiyesi “Diniy esebiylik we térrorluq” wirusliri bilen yuqumlan'ghan Uyghurlarning kompartiyening ghemxorluqi bilen “Heqsiz terbiyeliniwatqanliqi we téxnika bilimliri öginiwatqanliqi” ni ilgiri sürüwatqanliqigha so'al qoyidu. Frédérika bögé xanim maqaliside yene xitayning lagérlarni térrorluqqa qarshi urushta dunyagha örnek qilip körsitiwatqanliqini mesxire qilidu. U “Qandaqla bolmisun, xitayning Uyghur rayonida tesis qilghan jaza lagérlirini axiri étirap qilghanliqigha rehmet éytishqa toghra kélidu,” dep achchiq kinaye qilidu.

Maqale aptori yene xelq'ara jem'iyetning bu lagérlarda xitayning ménge yuyush opératsiyesi élip bériwatqanliqini, Uyghurlarning diniy étiqadini yoqitishqa urunup, rayonda medeniyet qirghinchiliqi we téz sür'etlik assimilyatsiye siyasiti yürgüzüwatqanliqini éniq tonup yetkenlikini ilgiri süridu. Mushundaq bir chaghda xitay hökümitining shöhret zakirni otturigha chiqirip, lagérlarni “Heqsiz tamaq bérilidighan, shamaldurghuchi, radiyo-téléwizori we top meydanliri bolghan, naxsha -usullardin huzurlinalaydighan” muhiti güzel bir mektep siyaqida teswirlishining külkilik aqiwetlerge élip baridighanliqini otturigha qoyidu.

U maqaliside yene xitay teripligen bu teleylik oqughuchilar heqiqeten terbiye körüwatqan bolsa “Néme üchün ular lagér kiyimliri kiyidu? néme üchün ular qoralliq nazaret astida ders alidu? néme üchün öyliride yétip qopup oqumay, lagérlarda nazaret astida yatidu? néme üchün ötken yili 4-aylarda bashlan'ghan bu kurslarning axirlishidighan mudditi yoq? néme üchün bu lagérdikilerning qérindashliri we chet'ellerdiki tughqanliri bilen bolghan alaqiliri üzüp tashlinidu? lagérlardiki bu Uyghurlarning sani zadi qanchilik?” dégendek so'allarni otturigha tashlap, shöhret zakirning bu so'allarning héchbirige jawab bermigenlikini eskertidu.

Maqalide yene sabiq sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin ottura asiyadiki qérindash xelqlerge oxshashla Uyghurlarningmu özlirining musteqilliqini qolgha keltürüsh arzuliri we bu yoldiki qarshiliq heriketlirining küchiyip barghanliqi, xitayning bu éqimni yoqitish, shi jinpingning “Yéngi yipek yoli qurulushi” gha kapaletlik qilish üchün Uyghurlarni basturushni kücheytkenliki we buning üchün lagérlar tesis qilghanliqi bayan qilidu. U maqaliside lagérlar mesilisi yawropa we amérikida küntertipke kélishke bashlighandin kéyin xitayning eslide yoshurup kéliwatqan lagérlarni emdi bashqiche namlarda atashqa we perdazlap körsitishke urunuwatqanliqi, biraq bu urunushlarning tutqundiki milyonlighan Uyghurlarning paji'elirini yoshurushqa kupaye qilmaydighanliqi bayan qilidu. U yene xitayning 11-ayda ötküzülidighan b d t kishilik hoquq kéngishining xitay weziyitini közdin köchürüsh yighinida téximu éghir xelq'araliq bésimgha duchar bolushi mumkinliki tilgha alidu.

Dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi perhat muhemmidi ependi bu heqte toxtalghanda jaza lagérliri mesilisining gérmaniye xelqige barghanséri tonush bir mesilige ayliniwatqanliqini ilgiri sürdi.

Maqalide islam dunyasining gherb döletlirining eksiche hélihem sükütte turuwatqanliqini, emma bu sükütning uzun dawamlashmaydighanliqi, islam jama'itining xitayning Uyghur diyaridiki diniy basturushliridin chöchüshke bashlighanliqini tilgha alidu. U buninggha misal teriqiside yéqinda pakistan diniy ishlar ministirining Uyghur musulmanlirining étiqadigha qiliniwatqan zulumgha qarita inkas bildürüp, xitay-pakistan otturisida melum sürkilishlerge pilta bolghanliqi, aqiwette pakistan herbiy emeldarining béyjinggha bérip xitaydin epu sorighanliqimu qisturup ötidu hemde kélechekte islam dunyasidimu xitaygha nisbeten küchlük qarshiliqlarning choqum bash kötüridighanliqini eskertidu.

“Jaza lagérliri heqiqeten mewjut” namliq bu maqalida yene xitay axbarat wasitilirining hazirgha qeder jaza lagérliri toghriliq héch zuwan sürmigenliki, shöhret zakirning bayanliridin kéyin bes-beste programma we xewerler tarqitip, jaza lagérlirini goya Uyghur xelqige yaxshi ish qilip bériwatqan dana siyasetlerning qorali süpitide kökke kötürüwatqanliqimu tekitlep ötidu.

Derweqe, xitay merkizi téléwiziye istansisi 3-öktebir tarqatqan bir filimda lagérdiki tutqunlarning kompartiyening bu siyasitidin memnun ikenlikini izhar qilghan körünüshlirige orun bérilgen. Gérmaniyediki xitay ishliri mutexessisi adriyan zénz bu heqte metbu'atning ziyaritini qobul qilghanda “Bu filimda sim tosuqlar bilen qorshalghan lagérlarning qiyapiti yoq, mehbusluq kiyimidiki tutqunlarning siyaqi yoq, qoralliq saqchilarning muhasirisi yoq” déyish arqiliq xitay teshwiqatining saxtiliqini pash qilidu.

Gérmaniyediki Uyghur jama'et erbabliridin ablimit tursun ependi bu heqte toxtalghanda jaza lagérliri mesilisini gherbte yenimu ilgiriligen halda tonutush üchün muhajirettiki Uyghurlarning téximu zor gheyretler körsitishini ümid qilidighanliqini bildürdi.

Buningdin heptiler ilgiri bawariye radiyosida élan qilin'ghan “Xitayning shinjangdiki medeniyet qirghinchiliqi” namliq 24 minutluq mexsus programmisida Uyghur diyarining “Üsti ochuq türme” ge, “Saqchi döliti” ge aylan'ghanliqi yenimu ilgiriligen halda yorutup bérilgen idi. Programmida lagérlardiki Uyghurlarning kompartiyeni medhiyelep naxshilar éytiwatqanliqi, jem'iyettiki Uyghurlarning her küni qizil bayraq chiqirip, kompartiyege sadaqet bildürüshke mejburliniwatqanliqi Uyghur diyaridin biwasite igiligen melumatlar asasida bayan qilin'ghan. Bu xildiki maqale we programmilar gérmaniye metbu'atlirida üzülmey élan qilinip turmaqta.