“Zémistan” tori: “Uyghurlarning weziyitidin pütün dunyaning xewerdar bolush hoqoqi bar”

Hemmige melum bolghinidek, Uyghur diyardiki Uyghur we bashqa az sanliq milletlerning xitay hökümiti teripidin qattiq qiyin-qistaqqa élinish mesilisi xelq'araning muhim diqqet nuqtisi bolishida gherb taratquliri zor tirishchanliqlarni körsitip kelmekte.

Elwette, démokratik ellerdiki hökümetlerning Uyghur weziyitini tonup yétishide tayinip kelgen asasliq menbe herqaysi axbarat wastilirining shu téma heqqide toxtimastin élan qilip kéliwatqan uchurliridur. Buningda “Washin'gton pochtisi”, “Maliye waqti” géziti, “Wol-strt zhurnili” géziti, “Niyu-york waqti” géziti qatarliq xelq'aragha dangliq axbarat wastiliri we “Zémistan” toridek yéngidin gülliniwatqan tor metbu'atlarning roli körünerlik bolmaqta. 

“Zémistan” tori qurulghan qisqighine bir nechche ay ichide Uyghur diyarida tutqun qilinip lagérlargha qamalghanlarning ehwali we lagérlarning ich menzirisi heqqide sin körünüshlerni tarqitip, dunyagha xitay izchil perdazlap kelgen atalmish “Kespiy téxnika terbiylesh merkizi” ning zadi qandaq bir jay ikenlikini toluq delil-ispatlar bilen ashkarilap keldi. 

Buning tipik misali “Zémistan” tori bultur noyabir we dékabir aylirida élan qilghan ghulja yéngiyer yézisidiki “Qayta terbiyelesh” lagéri heqqidiki sin körünüshtur. Mezkur sin körünüshte muxbir xitay hökümiti teripidin “Terbiylesh mektipi” dep atiwalghan yerning emeliyette türmidin héch perqi yoqliqini herbir inchike nuqtilar bilen ispatlighan. Lagér ichige sélin'ghan herbir binaning polat sim we torlar bilen qorshalghanliqi, “Terbiylen'güchilerning yatiqi” namidiki kichik öylerning ichigila orunlashturulghan hajetxanining 24 sa'et kamérada közitilishi, “Sinip” dep atalghan jayda tutqunlar olturidighan yer bilen “Oqutquchilar” turidighan jay otturisidiki ariliqning qélin tömür taxta bilen ayriwétilgenliki qatarliqlar buning misalliridur.

Biz yuqiriqi nuqtilargha asasen “Zémistan” torining Uyghurlar weziyitini anglitishidiki bashlinish nuqtisi heqqide mezkur torning bash mes'uli marko réspinti ependi bilen téléfun ziyariti élip barduq. U bizge qilghan sözide xitaydin uchur igilesh jeryanidiki tasaddipiy pursette Uyghur weziyitidin xewerdar bolush imkaniyitige ériship qalghanliqini éytip berdi.

U mundaq deydu: “‛zémistan‚ tori qurulghandin buyan asasliq xitaydiki bilim igiliri, muxbirlar we kishilik hoquq pa'aliyetchilirining weziyitige diqqet qilip kéliwatqan idi. Bu ariliqta biz tasaddipiy chet'eldiki Uyghurlar weziyitidin xewerdar kishiler bilen tonushup qalduq hem bu arqiliq shinjangda yashaydighanlar bilen alaqe baghlap, shular arqiliq u yerning weziyiti heqqidiki uchurlargha érishidighan bolduq. Xitayda bizge biwaste uchur yetküzidighan muxbirlirimizning bolushi bizning bashqa axbarat wastiliridin perqliq nuqtimizdur.”

Melum bolghinidek, bultur dékabir éyining axiri “Zémistan” torining xitayda we Uyghur diyarida turushluq muxbirliridin 45 nepiri “Dölet mexpiyetlikini ashkarilighan” yaki “Chet'el siyasitini singdürüshke urun'ghan” dégendek eyibleshler bilen tutqun qilin'ghan bolup, buning ichide 40 qa yéqin muxbir Uyghur diyaridiki weziyet heqqide uchur toplashqa mes'ul iken. Marko réspinti bu heqtimu söz qilip, bunche jiq muxbirning tutulishi ular üchün bir qétimliq éghir ziyan bolghanliqinimu sözlep ötti. 

U sözide: “‛zémistan‚ tori qurulghandin buyan muxbirlirimizning tutqun qilinishi köplep yüz berdi. Xitay hökümiti ularni ‛dölet mexpiyetlikini chet'elge satqan xa'in‚ dep tutqun qildi. Bu pütünley xata, ular özining muxbirliq wezipisini ada qildi. Bu emeliyette biz üchün yaxshi bir bésharet, chünki xitay bizning ulargha qarshi heriket qiliwatqanliqimizni bilip yetti,” dédi.

Yuqirida éytip ötken bir qanche xelq'aragha dangliq metbu'atlarning Uyghurlarning béshigha kéliwatqan éghir künlerge xatime bérish jehette körsitiwatqan üzlüksiz tirishchanliqliri meyli shu yerlik hökümet orunliri bolsun, yaki bashqa döletler teripidin bolsun, keng kölemlik qollashqa we yardemge ériship kelmekte. Undaqta, xelq'ara sehnilerning “Zémistan” torigha oxshash yéngidin bash kötürüwatqan tor taratqusining Uyghurlar heqqide élan qiliwatqan xewerlirige bériwatqan inkasi qandaq boliwatqandu? 

Marko réspinti munularni bildürdi: “Bezi chong axbarat orunliri we hökümetler biz bilen alaqe baghlashqa kirishti. Gerche ‛zémistan‚ tori téxi yash bir tor taratqusi bolsimu, emma qisqa waqt ichide zor netijilerni qolgha keltürduq. Bularning hemmisi bizning xitaydiki muxbirlirimizning qeyserlikidin boldi. Bu heqiqeten bizni bek ilhamlanduridu.”

Marko réspinti sözi dawamida nuqtiliq qilip, xitayning ziyankeshlikige uchrawatqan Uyghurlarning weziyitini dunyagha anglitishning özining muhim burchi ikenlikini bildürüp, mundaq dédi: “Diniy erkinlik we kishilik hoquq depsendichiliki xitaydiki bir chong mesilige aylandi. Shu yerdiki herqandaq millet xitayning ziyankeshlikige uchrawatidu. Uyghurlarning ehwali téximu éghir. Ular Uyghurluq kimliki we diniy eqidisi seweblikla xitayning zerbe bérish nishanigha aylandi. Xitay hökümiti Uyghurluqni ipadileydighan herqandaq bir alametni tüptin qurutushqa uruniwatidu. Bundaq paji'e choqum dunyagha ashkarilinishi kérek, pütün dunyaning buningdin xewerdar bolush hoqoqi bar.”

“Zémistan” tori 2018-yili 5-ayda qurulghan xitaydiki diniy erkinlik we kishilik hoquq depsendichilikini merkiziy nuqta qilghan bir tor taratqusidur. Mezkur tor xitay hökümitining ziyankeshlikige uchrighan milletler toghrisida maqale, doklat we guwahliq bayanlirini élan qilish arqiliq shu yerdiki awazsiz xelqning awazini tashqiy dunyagha anglitishni özining burchi qilip kelgen.