“Référans” zhurnili Uyghur mesilisi toghrisida mexsus san chiqardi

“Référans” zhurnili muxbiri istanbul uniwérsitéti türkologiye tetqiqat instituti oqutquchisi doktor ömer qul ependi bilen söhbet qilmaqta. 2014-Yili yanwar, türkiye.

Yawropada neshr qilinip tarqitiliwatqan “Référans” zhurnilining bu ayliq sanida Uyghur mesilisige alahide orun bérilgen. Zhurnalda “Sherqiy türkistan mesilining ötmüshi, bügüni we kélechiki” mawzuluq bir bash maqale bilen istanbul uniwérsitéti türkologiye tetqiqat instituti oqutquchisi doktor ömer qul bilen sherqiy türkistan mesilisi toghrisida élip bérilghan söhbet xatirisi élan qilin'ghan.

Bu ikki chong maqalide Uyghurlarning tarixi, bügünki weziyiti we kélechiki etrapliq bayan qilin'ghan. “Référans” zhurnili merkizi gérmaniyede turushluq eng chong ammiwi teshkilatlardin biri bolghan yawropa türk islam birlikining zhurnili bolup, yawropa we türkiyede köp oqurmenliri bar. Yawropa türk islam birliki teshkilati 1990-yillardin bashlap yawropadiki sherqiy türkistan ammiwi teshkilatlirigha yardem qolini uzitip kéliwatqan teshkilatlardin biridur.

Töwende bu zhurnal toghrisida doktor ömer qul ependi bilen élip barghan söhbitimiz diqqitinglarda bolsun:

Muxbir: doktor ömer qul ependi, “Référans” zhurnili bu sanini mexsus Uyghur mesilisige ayriptu. Siz bilen élip barghan söhbet xatirisimu élan qiliniptu, bu heqte melumat bersingiz qandaq?
Jawab: yawropa türk islam birlikining merkizi gérmaniyede bolup, yawropaning nurghun döletliride shöbiliri bar bir ammiwi teshkilat. Bir yérim ay burun sherqiy türkistan mesilisi toghrisida doklat bergüzüsh üchün méni yawropagha teklip qilghan idi. Gérmaniyede 5-6 sheherde doklat bérip sherqiy türkistan mesilisini anglatqan idim. Bu doklat bérish yighinida anglatqanlirimni uzun bir maqale qilip yéziptu. Uning sirtida men bilen sherqiy türkistan mesilisi toghrisida uzun söhbet élip barghan idi. Bu ikki chong maqale we sherqiy türkistan mesilisi eks ettürülgen resimler bilen bille “Référans” zhurnilining bu ayliq sanida élan qiliniptu. Mezkur zhurnalning bu sani asasen sherqiy türkistan mesilisige ayriliptu. Zhurnalning bu sanini mangimu ewetti, bek yaxshi chiqiptu. Bu zhurnal yawropada we türkiyede eng köp tarqitiliwatqan zhurnal. Shunga sherqiy türkistan mesilisining bügünki weziyitige dunya jama'etchilikining diqqitini tartish üchün intayin muhim ehmiyetke ige dep oylaymen.

Muxbir: zhurnal élan qilin'ghandin kéyin oqurmenlerning inkasi qandaq boluwatidu?
Jawab: kishiler ijtima'iy axbarat wasitiliri we téléfonlar arqiliq bizge maqalini oqughandin kéyinki tesiratliri bildürdi. Ular, sherqiy türkistan weziyitining bunchiwala éghir ikenlikidin bixewer ikenlikini, zhurnaldiki maqalini oqughandin kéyin Uyghurlarning weziyitining qanchilik éghir ikenlikini chüshen'genlikini bildürdi. Chünki men bilen élip bérilghan söhbet xatiriside bolsun, bash maqalide bolsun, sherqiy türkistan mesilisining ötmüshi, bügünki weziyiti we kélechiki etrapliq anglitilghan.

Muxbir: dr. Ömer qul ependi “Référans” zhurnili muxbiri siz bilen élip barghan söhbette, siz nuqtiliq halda némilerni anglattingiz?
Jawab: aldi bilen shuni eskertip qoyay, men bergen doklatlirimda, sherqiy türkistan néme üchün muhim? sherqiy türkistan xitay üchün némishqa muhim? türk dunyasi üchün némishqa muhim? islam dunyasi üchün, shundaqla insanliq alimi üchün némishqa muhim? sherqiy türkistanda burun némiler boldi? hazir némiler yüz bériwatidu? sherqiy türkistanni kelgüside némiler kütüwatidu? dégen'ge oxshash so'allarning jawabini anglitimen. Zhurnaldiki maqalide bular etrapliq anglitiliptu. Men bilen élip bérilghan söhbette bolsa nuqtiliq halda sherqiy türkistanning hazirqi weziyiti anglitilghan. Bolupmu xitayning sherqiy türkistan siyasitini anglattim. Men muxbirgha, eger xitay hökümitining bésim siyasiti mushundaqla dawamlishidighan bolsa, yéqin kelgüside sherqiy türkistanda chong weqelerning yüz béridighanliqini otturigha qoydum. Chünki xitayning Uyghur türklirige élip bériwatqan bésim siyasiti 2001-yili 11-séntebir weqesidin kéyin kücheydi. Uyghur türklirining xitaygha qarshi naraziliq herikitimu 2001-yilidin tartip köpiyishke bashlidi. Bolupmu, 2008-yilidin tartip barghanséri köpeymekte. 2013-Yilida sherqiy türkistanda 10 chong weqe yüz bergen bolup, buningda 158 kishi ölgen, buning ichide 58 kishi neq meydanda xitay saqchiliri teripidin étip öltürülgen. Eslide bu weqelerning otturigha chiqish sheklige qaraydighanla bolsaq Uyghurlar duchar boluwatqan bésimning qanchilik éghir ikenlikini chüshinip yételeymiz.

Muxbir: xitay hökümiti bu mesilini hel qilishni xalimamdu sizche? néme üchün xitayning bésim siyasiti barghanséri küchiyidu?
Jawab: bu mesilining hel bolushini xitay döliti xalimaydu. Chünki xitay hakimiyitini mustehkemlishi üchün bir suni düshmen peyda qilishi kérek idi. Shunga Uyghur mesilisi ular üchün tépilmas bir purset. Xitay ich siyasette xelqige Uyghurlar dölitimizni parchilaymen dewatidu dep, xitay xelqi bilen Uyghurlarni düshmen haligha ekélip buningdin xitay hökümiti paydiliniwatidu. Yene biri buning istratégiyilik ehmiyitimu bar. Sherqiy türkistan xitayning gherbke échilidighan, shundaqla türk dunyasigha échilidighan derwazisi. Üchinchidin xitay tereqqiy qiliwatqan bir dölet, énérgiyige éhtiyaji bar. Sherqiy türkistan bay néfit we tebi'iy gazgha bayliqigha ige. Ottura asiya néfiti sherqiy türkistan arqiliq xitaygha yötkiliwatidu. Shunga xitay üchün sherqiy türkistan waz kéchishke bolmaydighan bir rayon. Bularni nezerde tutqan waqtimizda sherqiy türkistan mesilisi xitay kücheygenséri zoriyidighan bir mesile.