Shi jinpingning Uyghurlargha qarshi urushi(2A): “Yéngi chégra” diki kechmishler

Awstraliye döletlik uniwérsitétning mutexessisliridin gréym simis we luyiza lim birlikte sahibxaniliq qiliwatqan “Shakichik qizil podkast” supisidiki radi'o söhbitide nöwette xitay heqqidiki asasiy chong xewerlerning biri tebi'iy halda Uyghurlargha baghlinip qalidighanliqi algha sürüldi. Bolupmu bu heqtiki xewerlerdin eng tipik bolghini milyonlighan kishining lagérlargha solinishi bolup, xitay hökümiti izchil bu xil lagérlarning mewjutluqini inkar qilip kelmekte. Emma riyasetchiler bilen söhbetleshken, özlirining yurtini birdek “Sherqiy türkistan” dep tonushturghan, shundaqla adilayd shehiridiki sani barghanséri éship bériwatqan Uyghur shahitlar bu xil lagérlar heqqide köpligen inchike melumatlarni temin étip kelmekte iken.

Ene shu xildiki shahitlarning biri bolghan nurmuhemmet bayan qilghan ehwallarning biri tolimu échinishliq. Tarim wadisidiki bostanliqlarda pütün-pütün mehelle yaki melum nahiyelerning mutleq köp qisim ahalisi mushu xildiki lagérlargha élip kétilgen. Bolupmu 15 yashtin 50 yashqiche bolghan erlerni asasen körgili bolmas bolup ketken. U bu heqte söz qilip: “2016-Yili türkiyediki waqtimda sherqiy türkistandin kelgen bireylen yopurgha nahiye bazirida 1980-yilidin kéyin tughulghanlarning pütünley lagérgha élip kétilgenlikini, kériyede ahalining yérimining lagérda ikenlikini, ghulja we kucha qatarliq jaylardimu mushundaq ehwallarning barliqini sözlep bergen” deydu. 

Nurmuhemmet éytqandek “Lagérgha apiridighan sewebler” qatarida saqal-burut qoyush, diniy kiyimlerni kiyish, radi'o yaki téléwizordin néri turush dégendek köpligen ehwallar mewjut. U bayan qilghan ehwallardin yene biri söhbetdashlarning alahide diqqitini qozghighan: uning wetendiki jiyenliri birdek özlirining islami tüs alghan mujahiddin, sümeyye, ibrahim, ezize dégendek isimlirini “Zamaniwi” isimlargha özgertishke mejburlan'ghan. 

Riyasetchiler xitay hökümitining néme üchün mushundaq siyasetlerni ijra qiliwatqanliqi hemde buninggha munasiwetlik mesililerge jawab bérishni awstraliyede uzun yillardin béri Uyghurlar heqqide izdinip kéliwatqan alimlardin déywid brofiy we tom klifqa hawale qilidu. Bu heqtiki eng gewdilik mesile bir milyon yaki uningdinmu köp bolghan ahalini mejburiy lagérlargha yighiwélish bolup, bu mesile heqqide söz qilghan tom klif lagérlargha qamalghan kishilerning qamilishidiki seweblerni mundaq chüshendüridu: 

“Hazir lagérlargha soliniwatqanlarni asasiy jehettin mundaq üch türge ayrishqa bolidu: birinchi, Uyghur hemde islami ‛puraq‚ qa ige bolghan kishiler. Yeni pa'al türde diniy ehkamlarni ijra qilidighan kishiler. Bundaqlar udulla lagérgha baridu. Ikkinchisi, chet'eldikiler bilen, bolupmu islam döletliridiki kishiler bilen alaqisi bolghan kishiler. Bularmu lagérgha baridighanlar. Üchinchisi, xitaylardin perqliq bolghan ishlarni qilghuchilar. Mesilen, qol sa'itidiki waqitni yerlik waqitqa toghrilap qoyghanlar. Shinjang bilen béyjingning ariliqidiki uzun musape sewebidin shinjangda béyjing waqti kech sa'et toqquz yérimlarda qarangghu chüshidu. Shunga köp qisim Uyghurlar ‛shinjang waqti‚ dep atilidighan yerlik waqitni ishlitishke adetlen'gen. Shunga ular adette béyjing waqti sa'et ikki yaki üch bolghanda chüshlük tamaq yeydu. Ilgiri bu pütünley normal ishlar bolup kelgen. Hazir mushundaq qilghanlar yaki téléfonliridin islam dinigha a'it mezmunlar chiqip qalghanlar udulla mushundaq lagérlargha kétiwatidu.”

Söhbette riyasetchiler bu mesililer heqqide söz bolghanda hazir gherb dunyasidiki mutexessislerning birdek Uyghurlar uchrawatqan paji'elerni “Mustemlike tüzümi” bilen baghlap chüshendürüwatqanliqini, ularning néme üchün mushundaq bir atalghuni ishlitishke mahil boluwatqanliqini so'al teriqiside otturigha qoydi. 

Doktor déywid brofiy buning ilmiy we siyasiy jehetlerdiki mesile ikenlikini tekitlep mundaq dédi: 

“Xitayning shinjang rayonidiki mewjutluqini mustemlikichilik hökümranliq dep teswirlesh emeliyette unche yéngi hadisimu emes. 19-Esirning axiri we 20-esirning bashliri u jaygha barghan bir qisim en'gliyeliklermu shu waqittiki weziyetni teswirleshte ashundaq atalghularni qollan'ghan. Chünki shu waqitlarda ching sulalisining bu jaydiki hökümranliqi ene shuning jümlisige mensup idi. Ching sulalisining axiri, deslepki jumhuriyet dewrige kelgendimu en'gliye we rusiyening héchqaysisi shinjangni bésiwélishni oyliship ketmigenliki üchün, yene kélip bu jayning hindistan bilen rusiye otturisidiki tengshek bolushini arzu qilghanliqi üchün xitay hökümiti bu jayni mustemlike halitide tutup turushqa qadir bolalidi. U waqitlarda xitayning özimu nahayiti ajiz bolghachqa bu rayonni heqiqiy menidiki mustemlike sheklide idare qilghudek hali yoq idi. Shunga ular mejburiy bolghan xitayche mektepni köpeytish dégendeklerni ijra qilip baqqan bolsimu bu charilar tézla sugha chiliship qalghan. Hazir bolsa xitay hökümiti xitay ahalisining shinjangdiki mewjutluqini zoraytish, xitay nopusini qalqan qilish arqiliq bixeterlikke kapaletlik qilmaqta.”

Hörmetlik radi'o anglighuchilar! bu programmigha qiziqqan bolsanglar diqqitinglar kéyinki anglitishimizda bolsun.