Yawropa musulmanlar munbiri: “Uyghur rayonidiki weziyetni qobul qilishqa bolmaydu”

Anadolu agéntliqining “Yawropa musulmanlar munbiri” kopénhagénda ötküzgen Uyghurlarning nöwettiki weziyiti heqqidiki yighinigha alaqidar xewiri. 2019-Yili 13-féwral. Kopénhagén, daniye.

Rusiye bashchiliqidiki sherqiy yawropa we gherbiy yawropadiki bir qisim musulman teshkilatlirining birleshme orgini bolghan “Yawropa musulmanlar munbiri” daniye paytexti kopénhagénda yighin ötküzüp, Uyghurlarning nöwettiki weziyitini muzakire qilghan hem uninggha alaqidar bezi qararlarni maqullighan.

Melum bolushiche, yighinda Uyghurlarning nöwettiki weziyitining qobul qilinmaydighanliqi, mezkur organning bu mesile heqqide yawropa ittipaqi we musulman döletler bilen sözlishishi, hey'et teshkillep Uyghur rayonida tekshürüsh élip bérishigha xitay hökümitining yol qoyushini telep qilishi qatarliq qararlar maqullan'ghan.

Bu 2014‏-yili ispaniyening barsélona shehiride qurulghan we rusiyediki musulman wekilliri xéli zor salmaqni igileydighan mezkur organning tunji qétim Uyghur mesilisini muzakire qilishidur.

Mezkur organ yighinning aldida élan qilghan bayanatida Uyghur mesilisi yighinning küntertipidiki eng muhim muzakire témisi ikenliki, yighin'gha dunya Uyghur qurultiyi wekilining teklip qilin'ghanliqi we mezkur mesilisining insanperwerlik nuqtisida turup muzakire qilinidighanliqini bildürgen idi.

Mezkur organning rusiyelik idare hey'et ezasi, we bash meslihetchisi salam sulaymanof 14‏-féwral ziyaritimizni qobul qilip, Uyghurlar heqqidiki teleplirini alaqidar tereplerge yetküzgenlikini bildürdi.

U mundaq dédi: “Biz bu qétim yighinimizni kopénhagénda ötküzüp Uyghur mesilisini muzakire qilishni qarar qilduq. Chünki bu mesile hazir dunyadiki musulman jama'etlirining köngül bölüshige tégishlik bir mesile bolup qaldi. Shunga biz bu mesilini muzakirige qoyduq hem bezi qararlarni alduq. Biz resmiy mektup teyyarlap yawropa ittipaqi komissiyesi, yawropa parlaménti, xitay hökümiti we shundaqla türkiye hökümitige sunduq. Mektupni alaqidar tereplerning kopénhagéndiki elchixanilirigha tapshurduq. Bir tertip bilen bu ishning netijisini sürüshtürimiz we uninggha jiddiy qaraymiz.”

Sulaymanofning ilgiri sürüshiche, eger xitay hökümiti ularning telipini qobul qilsa, “Yawropa musulmanla munbiri” ning Uyghur rayonini ziyaret qilip, u yerde tekshürüsh élip bérishni ümid qilidighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Biz shundaqla yene watikan we ereb birleshme xelipilikige mektup sunup, ularning yardem bérishini telep qilimiz. Bizning meqsitimiz weziyetni yumshitip, mesilining hel qilish charisini tépishqa yardem bérishtur. Bizning hazirqi pilanimiz bu. Emdi kéyinki qedemde qandaq qilishni alaqidar tereplerning jawabigha qarap qarar qilimiz. Biz bu ishning teqibchisi bolimiz. Elwette eger ular bizning Uyghur rayonigha bérishimizgha kapaletlik qilsa, bizning xitaydiki bu rayonni ziyaret qilish pilanimiz bar.”

“Yawropa musulmanlar munbiri” dunyada musulman döletler xitayning Uyghur rayonidiki qorqunchluq kishilik hoquq depsendichilikige süküt qilish bilen eyibliniwatqan mezgilde bu mesilini özining küntertipige kirgüzgen.

Mezkur organ 12‏-féwral küni ötküzülgen kopénhagéndiki yighinigha d u q ning diniy ishlar mudiri turghunjan alawudun teklip bilen qatnashqan. U 13‏-féwral ziyaritimizni qobul qilip, özining yighinda Uyghur rayonining dini weziyiti, assimiliyatsiye siyasiti we lagérlar heqqide doklat bergenlikini bildürdi.

Turghunjan alawudun mundaq dédi: “Esli 4 sa'etlik yighinken, yérim sa'etni bizge ayriptiken. Men yérim sa'et sözlidim. Lékin yérim sa'et so'al-jawab bilen bir yérim sa'et uzirap ketti. Yighin re'isi Uyghur mesilisini peqet bayanat élan qilish bilen toxtap qalmay, buni emeliy heriket arqiliq ‛biz Uyghurlarni qoghdishimiz kérek, qollishimiz kérek. Uyghurlargha qanchilik emeliy yardem qilalisaq shu shekilde yardem qilishning yollirini izdishimiz kérek‚ dep nahayiti obdan gep qildi.”

Turghunjan alawudunning bildürüshiche, yighinda rusiye parlamént ezasi haji murat ömerof bilen rusiye fédératsiyesining mu'awin bash muptisi damir muxedinof lagérlar mesilisini dumada otturigha qoyidighanliqi we dunya Uyghur qurultiyining wekillirini moskwagha teklip qilidighanliqini bildürgen.

Turghunjan alawidin yene mundaq dédi: “Rusiyening duma ezasi haji murat ömerof xitayning jaza lagérlar mesilisini qattiq tekitlep, ‛buni men dumada otturigha qoyimen. Weziyetning bundaq éghirlirini biz tesewwur qilmighan‚, dep söz berdi. Andin kéyin damir muxedinof mupti yardemchisiken. Men u kishidin: ‛siler musulman qérindishimiz turup xitay terepte turup bayanat berdinglar, bu qandaq gep‚, dep soridim. ‛u, biz u yerdiki emele'iy ehwalni bilmigechke shu shekilde élan qilin'ghan. Emma hazir emeliy ehwalni bildim. Men bérip buni bash muptigha éytimen. Andin biz silerni moskwagha ziyaretke chaqirimiz, shu chaghda emeliy ehwalni téximu keng chüshendürsenglar, biz shuninggha qarita yardimimizni qilimiz‚, dédi.”

Ilgiri rusiye fédératsiyesining bash muptisi rawél gheynudin bayanat élan qilip, xitayning Uyghur aptonom rayonida musulmanlarni basturghanliqini ret qilghan. Shundaqla yene rusiye tashqiy ishlar ministiri lawrof yéqinda Uyghur rayonidiki ehwallardin xewiri yoqluqi, uning xitayning ichki ishi ikenlikini ilgiri sürgen. Lékin bash muptining bayanati qazandiki bezi tatar diniy zatlirining tenqidige uchrighan idi.

Salam sulayman lawrof we rusiye bash muptisining bayanati heqqidiki so'alimizgha ularning sözi hökümetning meydanigha wekillik qilidighanliqi, biraq özlirining bu mesilige ulardek qarimaydighanliqini bildürdi.

Sulaymanofning tekitlishiche, ular rusiye hökümitimu oxshashla Uyghur mesilisige köngül bölüshke chaqiridiken. U  yene mundaq dédi: “Elwette biz bu mesilini ularghimu oxshashla tekitleymiz. Bizning bu mesilidiki tirishchanliqimiz xitay, yawropa ittipaqi we shuninggha oxshash biz qollashqa érishidu dep qaraydighan herqandaq bir döletke éytishtin chékinmeymiz.”

Melum bolushiche, “Yawropa musulmanlar munbiri” 12‏-féwral kopénhagénda ötküzülgen yighinigha sherqiy yawropani asas qilghan, gherbiy we jenubiy yawropadiki ispaniye, portugaliye, italiye qatarliq ellerni öz ichige alghan 15 dölettiki musulman jem'iyetler, muptilar, ölimalar we diniy zatlar qatnashqan.