Уйғурлар дуч келиватқан сиясий бастуруш хәлқара мунбәрләрни қизитмақта

Уйғурлар дияридики лагерлар мәсилиси “әл җәзирә” телевизийисидә муһакимә қилинмақта, 2018-йили 30-авғуст

Уйғурларниң милйонлап лагерларға қамилиши һәққидики хәвәрләр дуняға тарқалғандин буян бу һәқтики инкаслар техиму күчәйгәнлики мәлум. Болупму америка авам палатаси вә кеңәш палатаси әзалиридин 16 кишиниң имза қоюши билән тәйярланған бирләшмә мәктупниң америка малийә министири стивен мнучин вә ташқи ишлар министири майк помпейоға йоллиниши, бу мәктупта уйғурлар дияридики инсан һәқлирини дәпсәндә қилғучи бир түркүм хитай әмәлдарлирини җазалаш тәклипиниң оттуриға қоюлуши бу һәқтики хәлқаралиқ муһакиминиң юғури пәллисини яратти.

Һалбуки, аридин бир күн өтмәйла хитай һөкүмитиниң мәзкур бирләшмә мәктупни әйибләп баянат бериши һәмдә “америка һөкүмитиниң дөлитимиздики аз санлиқ милләтләрниң ишлириға арилишиш һәққи йоқ” дәп өктәмлик қилиши билән бир қисим ғәрб җамаитиниң гаңгирап қелиши оттуриға чиқти. Дәл мушундақ әһвалда ғәрб дунясидики көп қисим кишиләргә тонушлуқ болған телевизийә қаналлиридин “пбс саәтлик хәвәр” қанили вә “әл җәзирә” қатарлиқларда уйғурлар мәсилиси йәнә бир қетим мутәхәссисләрниң муһакимисигә сунулди.

“пбс саәтлик хәвәр” қанилидики сөһбәттә алди билән уйғурлар дияридики сиясий бастурушниң қисқичә арқа көрүнүши, хитай һөкүмитиниң уйғурларни системилиқ ассимилятсийә қилип келиватқанлиқи һәмдә хитай һөкүмитиниң нөвәттики лагерлар қурулушини тездин кеңәйтиватқанлиқи һәққидики һөҗҗәтлик материяллар көрситилди. Программиларда хитай һөкүмитиниң изчил “уйғурлар бәхтияр яшимақта” дәп келиватқанлиқини, шуниңдәк өзлириниң террорлуқ вә бөлгүнчилик һәрикәтлиригә қарши күрәш қиливатқанлиқини пәш қиливатқанлиқини, әмма уйғурларниң болса өзлириниң мустәқил дөлити болушни арзу қиливатқанлиқи тәкитләнди.

Бу қетимқи сөһбәт үчүн тәклип қилинғанлар вашингтон шәһиридики уйғур инсан һәқлири қурулуши тәшкилатиниң директори өмәр қанат вә җорҗтовн университетиниң профессори, тарихшунас җим милвард иди. Риясәтчи ник шифрин алди билән хитай һөкүмитиниң сөзлиридин нәқил кәлтүрүп “биз лагер дәватқан җайларни хитай һөкүмити ‛техника мәктипи‚ дәватиду. Бу растму?” дәп сориди.

Өмәр қанат бу һәқтә қисқичә чүшәнчә берип, нөвәттә бизгичә йетип кәлгән көплигән испатлиқ материялларниң бу қарашларни пүтүнләй рәт қилидиғанлиқини билдүрди.

“бу уларниң дәвалған гепи. Булар әмәлийәттә һәқиқий мәнидики түрмиләрдин. Көплигән дәлил-испатлар, гуваһчилар, шуниңдәк мән йәнила ‛йиғивелиш лагери‚ дәп аташ мувапиқ дәп қарайдиған бу җайларда йетип чиққанларниң кәчмишлиридин биз кишиләрниң бу җайларда қандақ қийнақларға дуч келидиғанлиқини, уларниң инсанлиқ иззити қандақ дәпсәндә болидиғанлиқи, кишиләрниң ғиза вә уйқудин қандақ мәһрум қалдурулуватқанлиқини аңлидуқ. Мәлум болушичә, бу җайлардики гундипайлар мушу ‛техника мәктипи‚ дикиләрни өзлириниң диний етиқадидин, миллий әнәниси вә кимликидин ваз кечишкә мәҗбурлимақта. (Демәк, бу җайлар ‛техника мәктипи‚ әмәс)”

Шуниңдин кейин риясәтчи бу һәқтики мәсилә тоғрисида профессор җим милвардқа соал қоюп, “хитай һөкүмити бу җайда қораллиқлар вә бөлгүнчиләрдин келиватқан еғир тәһдитләр мәвҗут, шуңа буниңға қарита тегишлик тәдбирләр елинди, дәватиду. Сизниңчә әһвал шундақму?” дәп сориди.

Профессор җим милвард бу һәқтә пикир қилип мәсилини икки яқтин муһакимә қилишниң муһимлиқини тәкитләп өтти. Униңчә хитай һөкүмити буниңдики “тәһдит” дәп қараватқан мәсилиләр пүтүнләй хитай һөкүмити ойдуруп чиқарған ялғанлар икән. 

“хитай һөкүмити дәрвәқә муқимлиқтин әнсирәйду, йәнә келип бәзи җәһәттин алғанда уларниң буниңдин әнсириши асассизму әмәс. Әмма һазир хитай һөкүмити барлиқ шәкилләрдики наразилиқни йиғип-йөгәпла ‛террорлуқ‚ дәп атаватиду. Дәрвәқә у җайда қисмән деһқанларниң палта-кәтмәнлири билән сақчиханиларға һуҗум қилиш вәқәлири болуп өтти. Һалбуки хитай һөкүмитиниң бу әһвалға қайтурған инкаси нормаллиқтин зор дәриҗидә һалқип кәткән. Йәнә бири һазир хитай иҗра қиливатқан ‛бир бәлвағ бир йол‚ қурулушидики иқтисадий амилларму чоң рол ойнаватиду. Хитай бу қурулушқа ғайәт зор мәбләғ салған болуп, шинҗаң районидин оттура асияға созулған бу қурулушни ойлашқанда уйғурларниң күтүлмигән бирәр ишларни қилип селишидин әнсирәватқанлиқиму буниңдики йәнә бир амил. Һалбуки хитай һөкүмити шинҗаңда ғайәт зор вә системилиқ контрол системисини орунлаштуруп болған. Шуңа бу районда хитай үчүн һечқандақ хәтәр яки тәһдит мәвҗут әмәс. Әмма хитай һөкүмити йеқинда ‛биз шинҗаңниң иккинчи сүрийә яки ливийә болуп қалмаслиқини халаймиз‚ дәватиду. Бу учиға чиққан тетиқсизлиқ. Толиму күлкилик бир гәп.” 

Өмәр қанат буниңға қошумчә қилип, хитай һөкүмитиниң қиливатқанлириниң “террорлуқ” билән һечқандақ алақиси йоқлуқини, әң муһими буниңдики мәқсәтниң пүткүл уйғур миллитини йоқ қиливетиш икәнликини көрсәтти.

“бу хәлққә қарши бир мәйдан җәңдур. Бир хәлқни, йәнә келип бир миллий алаһидиликкә егә бир инсанлар түркүмини йоқ қиливетиш һәрикитидур. Шуңа буниң террорлуқ билән һечқандақ алақиси йоқ. Бир милйондин артуқ уйғурниң исми-җисмиға лайиқ түрмигә бәнд қилиниши, икки милйондин артуқ уйғурниң сиясий вә мәдәнийәт җәһәттики идийә өзгәртиш курслириға қатнишишқа мәҗбурлинишини һәрқанчә қилипму хитай һөкүмитиниң ‛террорлуққа қарши күрәш қиливатқанлиқи‚ ға сәвәб қилип көрситәлмәймиз.”

Мушуниңға охшап кетидиған мәсилиләр худди шу күнниң өзидә хәлқарадики зор тәсиргә егә “әлҗәзирә” телевизийәсидиму муһакимә қилинди. Бу қетим улар хоңкоңлуқ мустәқил алим андрев лоң, ноттиңхам университетиниң оқутқучиси андрес фулда вә германийәлик мутәхәссис адрян зензни тәклип қилған иди. Сөһбәттә сөз тәбиий һалда хитай һөкүмитиниң террорлуққа қарши туруш баһанисидә уйғурларни бастуруватқанлиқи һәққидә болди. 

Хоңкоңлуқ мутәхәссис андрев лоң алди билән уйғурларниң дияриниң омуми әһвалини, хитайниң уйғурларниң мустәқил болуп хитайдин айрилишидин қорқуватқанлиқи, йәнә келип хитай көчмәнләрниң сани бәкму тез сүрәттә ешип бериватқанлиқтин уйғурларниң йоқилип кетиштин вә барғансери рошәнлишиватқан иқтисадий тәңсизликтин вәһимигә чүшүватқанлиқини баян қилди. Шуниң билән биргә хитай һөкүмитиниң әнсириши вә бу һәқтики тәдбирлирини тоғра чүшиниш лазимлиқини ейтти.

Униңдин кейин риясәтчи андрес фулдадин нөвәттә бир милйон уйғурниң лагерларға солиниши билән хитай дәватқан террорлуққа қарши туруш һәрикитиниң қандақ мунасивити барлиқини сориди. Профессор андрес бу һәқтә сөз қилип, мәвҗут мәсилә билән униңға қарши қоллинилған тәдбирләрни дәңсәп көргәндә һазирқи реаллиқни қобул қилишқа болмайдиғанлиқини билдүрди.

“һазир дәрвәқә миңлиған йүзмиңлиған уйғурлар өзлириниң вәтини болған шинҗаңдики сиясий тәрбийиләш лагерлирида қамақлиқ. Мән чолта әқлим бойичә хитайдики илим дуняси бунчә зор әһвалға сүкүт қилип турмайду, дәп ишиниптикәнмән. Әмди сизниң соалиңизға кәлсәм хитай һөкүмитиниң һечқайси тәдбирини йоллуқ, дейәлмәймиз. Шуниң билән биргә баятин андрев лоң тәкитлигән хитай һөкүмитини тоғра чүшиниш һәққидики баянларни ақлиялмаймиз. Чүнки бөлгүнчилик хаһиши һәммила җайда мәвҗут, әмма толиму мудһиш тәдбирләрни қоллиниш арқилиқ бу хаһишни чәкләштәк бу қилмишни һәрқанчә қилипму ақлиғили болмайду. Чүнки биз шуни рошән һалда көрмәктимизки, хитай һөкүмити чоң қуруқлуқта толиму қәбиһ болған ирқчилиқ сияситини иҗра қиливатиду. Шуниңдәк диний вә сиясий етиқадиниң қандақ болушидин қәтийнәзәр хитай болмиғанлики кишиләрни ашу лагерларға солаватиду. Шуниң үчүн бу һәқиқәтәнму бизниң муһакимә қилишимизға әрзийдиған, шундақла һәргизму қобул қилишқа болмайдиған чоң мәсилидур.”

Риясәтчи бу һәқтә сөз қилип нөвәттә “бөлгүнчилик” билән хитай һөкүмитиниң “бөлгүнчилик” ни өзгәртиш һәрикитини қандақ бағлашқа болидиғанлиқини сориғанда адрян зенз сөз елип хитай һөкүмитиниң һазир пүтүнләй суйиистемалчилиқ қиливатқанлиқини көрсәтти. 

“хитай дөлити үчүн хәлқниң башқичә көрүнгән тәқи-турқи яки қияпити, болупму кишиләрниң диндар болуши һәрқачан гуманлиқ амил һесаблиниду. Бизгә мәлумки, уйғурлар тарихий вә мәдәнийәт өзгичиликигә игә, өзигә хас миллий кимлики арқилиқ узун әсирләрдин буян мәвҗут болуп кәлгән бир қовм. Әмма хитай һөкүмити бу хәлқни мәдәнийәт вә тил җәһәттин өзгәртишкә бәкла киришип қеливатиду. Һазир болса диний етиқад җәһәттики зулум бәкму еғирлишип кетиватиду. Йәнә келип, диний етиқадни чәкләш һәрикити һечнемидин һечнемә йоқла террорлуққа қарши һәрикәт, дәп чүшәндүрүлүватиду. Шинҗаңдики әһвал һазир дәл мушу йосунда давам қиливатиду.” 

Мәлум болушичә, өткән бирнәччә һәптидә уйғурлар дуч келиватқан сиясий бастурушлар һәққидә көплигән мақалә вә обзорлар йезилған болуп, бу уйғурлар мәсилиси хәлқараниң әң зор дәриҗидә диққитини тартқан бир мәзгил һесабланмақта икән.