Uyghurlar duch kéliwatqan siyasiy basturush xelq'ara munberlerni qizitmaqta

Uyghurlar diyaridiki lagérlar mesilisi “El jezire” téléwiziyiside muhakime qilinmaqta, 2018-yili 30-awghust

Uyghurlarning milyonlap lagérlargha qamilishi heqqidiki xewerler dunyagha tarqalghandin buyan bu heqtiki inkaslar téximu kücheygenliki melum. Bolupmu amérika awam palatasi we kéngesh palatasi ezaliridin 16 kishining imza qoyushi bilen teyyarlan'ghan birleshme mektupning amérika maliye ministiri stiwén mnuchin we tashqi ishlar ministiri mayk pompéyogha yollinishi, bu mektupta Uyghurlar diyaridiki insan heqlirini depsende qilghuchi bir türküm xitay emeldarlirini jazalash teklipining otturigha qoyulushi bu heqtiki xelq'araliq muhakimining yughuri pellisini yaratti.

Halbuki, aridin bir kün ötmeyla xitay hökümitining mezkur birleshme mektupni eyiblep bayanat bérishi hemde “Amérika hökümitining dölitimizdiki az sanliq milletlerning ishlirigha arilishish heqqi yoq” dep öktemlik qilishi bilen bir qisim gherb jama'itining ganggirap qélishi otturigha chiqti. Del mushundaq ehwalda gherb dunyasidiki köp qisim kishilerge tonushluq bolghan téléwiziye qanalliridin “Pbs sa'etlik xewer” qanili we “El jezire” qatarliqlarda Uyghurlar mesilisi yene bir qétim mutexessislerning muhakimisige sunuldi.

“Pbs sa'etlik xewer” qanilidiki söhbette aldi bilen Uyghurlar diyaridiki siyasiy basturushning qisqiche arqa körünüshi, xitay hökümitining Uyghurlarni sistémiliq assimilyatsiye qilip kéliwatqanliqi hemde xitay hökümitining nöwettiki lagérlar qurulushini tézdin kéngeytiwatqanliqi heqqidiki höjjetlik matériyallar körsitildi. Programmilarda xitay hökümitining izchil “Uyghurlar bextiyar yashimaqta” dep kéliwatqanliqini, shuningdek özlirining térrorluq we bölgünchilik heriketlirige qarshi küresh qiliwatqanliqini pesh qiliwatqanliqini, emma Uyghurlarning bolsa özlirining musteqil döliti bolushni arzu qiliwatqanliqi tekitlendi.

Bu qétimqi söhbet üchün teklip qilin'ghanlar washin'gton shehiridiki Uyghur insan heqliri qurulushi teshkilatining diréktori ömer qanat we jorjtown uniwérsitétining proféssori, tarixshunas jim milward idi. Riyasetchi nik shifrin aldi bilen xitay hökümitining sözliridin neqil keltürüp “Biz lagér dewatqan jaylarni xitay hökümiti ‛téxnika mektipi‚ dewatidu. Bu rastmu?” dep soridi.

Ömer qanat bu heqte qisqiche chüshenche bérip, nöwette bizgiche yétip kelgen köpligen ispatliq matériyallarning bu qarashlarni pütünley ret qilidighanliqini bildürdi.

“Bu ularning dewalghan gépi. Bular emeliyette heqiqiy menidiki türmilerdin. Köpligen delil-ispatlar, guwahchilar, shuningdek men yenila ‛yighiwélish lagéri‚ dep atash muwapiq dep qaraydighan bu jaylarda yétip chiqqanlarning kechmishliridin biz kishilerning bu jaylarda qandaq qiynaqlargha duch kélidighanliqini, ularning insanliq izziti qandaq depsende bolidighanliqi, kishilerning ghiza we uyqudin qandaq mehrum qalduruluwatqanliqini angliduq. Melum bolushiche, bu jaylardiki gundipaylar mushu ‛téxnika mektipi‚ dikilerni özlirining diniy étiqadidin, milliy en'enisi we kimlikidin waz kéchishke mejburlimaqta. (Démek, bu jaylar ‛téxnika mektipi‚ emes)”

Shuningdin kéyin riyasetchi bu heqtiki mesile toghrisida proféssor jim milwardqa so'al qoyup, “Xitay hökümiti bu jayda qoralliqlar we bölgünchilerdin kéliwatqan éghir tehditler mewjut, shunga buninggha qarita tégishlik tedbirler élindi, dewatidu. Sizningche ehwal shundaqmu?” dep soridi.

Proféssor jim milward bu heqte pikir qilip mesilini ikki yaqtin muhakime qilishning muhimliqini tekitlep ötti. Uningche xitay hökümiti buningdiki “Tehdit” dep qarawatqan mesililer pütünley xitay hökümiti oydurup chiqarghan yalghanlar iken. 

“Xitay hökümiti derweqe muqimliqtin ensireydu, yene kélip bezi jehettin alghanda ularning buningdin ensirishi asassizmu emes. Emma hazir xitay hökümiti barliq shekillerdiki naraziliqni yighip-yögepla ‛térrorluq‚ dep atawatidu. Derweqe u jayda qismen déhqanlarning palta-ketmenliri bilen saqchixanilargha hujum qilish weqeliri bolup ötti. Halbuki xitay hökümitining bu ehwalgha qayturghan inkasi normalliqtin zor derijide halqip ketken. Yene biri hazir xitay ijra qiliwatqan ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushidiki iqtisadiy amillarmu chong rol oynawatidu. Xitay bu qurulushqa ghayet zor meblegh salghan bolup, shinjang rayonidin ottura asiyagha sozulghan bu qurulushni oylashqanda Uyghurlarning kütülmigen birer ishlarni qilip sélishidin ensirewatqanliqimu buningdiki yene bir amil. Halbuki xitay hökümiti shinjangda ghayet zor we sistémiliq kontrol sistémisini orunlashturup bolghan. Shunga bu rayonda xitay üchün héchqandaq xeter yaki tehdit mewjut emes. Emma xitay hökümiti yéqinda ‛biz shinjangning ikkinchi süriye yaki liwiye bolup qalmasliqini xalaymiz‚ dewatidu. Bu uchigha chiqqan tétiqsizliq. Tolimu külkilik bir gep.” 

Ömer qanat buninggha qoshumche qilip, xitay hökümitining qiliwatqanlirining “Térrorluq” bilen héchqandaq alaqisi yoqluqini, eng muhimi buningdiki meqsetning pütkül Uyghur millitini yoq qiliwétish ikenlikini körsetti.

“Bu xelqqe qarshi bir meydan jengdur. Bir xelqni, yene kélip bir milliy alahidilikke ége bir insanlar türkümini yoq qiliwétish herikitidur. Shunga buning térrorluq bilen héchqandaq alaqisi yoq. Bir milyondin artuq Uyghurning ismi-jismigha layiq türmige bend qilinishi, ikki milyondin artuq Uyghurning siyasiy we medeniyet jehettiki idiye özgertish kurslirigha qatnishishqa mejburlinishini herqanche qilipmu xitay hökümitining ‛térrorluqqa qarshi küresh qiliwatqanliqi‚ gha seweb qilip körsitelmeymiz.”

Mushuninggha oxshap kétidighan mesililer xuddi shu künning özide xelq'aradiki zor tesirge ége “Eljezire” téléwiziyesidimu muhakime qilindi. Bu qétim ular xongkongluq musteqil alim andréw long, nottingxam uniwérsitétining oqutquchisi andrés fulda we gérmaniyelik mutexessis adryan zénzni teklip qilghan idi. Söhbette söz tebi'iy halda xitay hökümitining térrorluqqa qarshi turush bahaniside Uyghurlarni basturuwatqanliqi heqqide boldi. 

Xongkongluq mutexessis andréw long aldi bilen Uyghurlarning diyarining omumi ehwalini, xitayning Uyghurlarning musteqil bolup xitaydin ayrilishidin qorquwatqanliqi, yene kélip xitay köchmenlerning sani bekmu téz sür'ette éship bériwatqanliqtin Uyghurlarning yoqilip kétishtin we barghanséri roshenlishiwatqan iqtisadiy tengsizliktin wehimige chüshüwatqanliqini bayan qildi. Shuning bilen birge xitay hökümitining ensirishi we bu heqtiki tedbirlirini toghra chüshinish lazimliqini éytti.

Uningdin kéyin riyasetchi andrés fuldadin nöwette bir milyon Uyghurning lagérlargha solinishi bilen xitay dewatqan térrorluqqa qarshi turush herikitining qandaq munasiwiti barliqini soridi. Proféssor andrés bu heqte söz qilip, mewjut mesile bilen uninggha qarshi qollinilghan tedbirlerni dengsep körgende hazirqi ré'alliqni qobul qilishqa bolmaydighanliqini bildürdi.

“Hazir derweqe minglighan yüzminglighan Uyghurlar özlirining wetini bolghan shinjangdiki siyasiy terbiyilesh lagérlirida qamaqliq. Men cholta eqlim boyiche xitaydiki ilim dunyasi bunche zor ehwalgha süküt qilip turmaydu, dep ishiniptikenmen. Emdi sizning so'alingizgha kelsem xitay hökümitining héchqaysi tedbirini yolluq, déyelmeymiz. Shuning bilen birge bayatin andréw long tekitligen xitay hökümitini toghra chüshinish heqqidiki bayanlarni aqliyalmaymiz. Chünki bölgünchilik xahishi hemmila jayda mewjut, emma tolimu mudhish tedbirlerni qollinish arqiliq bu xahishni chekleshtek bu qilmishni herqanche qilipmu aqlighili bolmaydu. Chünki biz shuni roshen halda körmektimizki, xitay hökümiti chong quruqluqta tolimu qebih bolghan irqchiliq siyasitini ijra qiliwatidu. Shuningdek diniy we siyasiy étiqadining qandaq bolushidin qet'iynezer xitay bolmighanliki kishilerni ashu lagérlargha solawatidu. Shuning üchün bu heqiqetenmu bizning muhakime qilishimizgha erziydighan, shundaqla hergizmu qobul qilishqa bolmaydighan chong mesilidur.”

Riyasetchi bu heqte söz qilip nöwette “Bölgünchilik” bilen xitay hökümitining “Bölgünchilik” ni özgertish herikitini qandaq baghlashqa bolidighanliqini sorighanda adryan zénz söz élip xitay hökümitining hazir pütünley suyi'istémalchiliq qiliwatqanliqini körsetti. 

“Xitay döliti üchün xelqning bashqiche körün'gen teqi-turqi yaki qiyapiti, bolupmu kishilerning dindar bolushi herqachan gumanliq amil hésablinidu. Bizge melumki, Uyghurlar tarixiy we medeniyet özgichilikige ige, özige xas milliy kimliki arqiliq uzun esirlerdin buyan mewjut bolup kelgen bir qowm. Emma xitay hökümiti bu xelqni medeniyet we til jehettin özgertishke bekla kiriship qéliwatidu. Hazir bolsa diniy étiqad jehettiki zulum bekmu éghirliship kétiwatidu. Yene kélip, diniy étiqadni cheklesh herikiti héchnémidin héchnéme yoqla térrorluqqa qarshi heriket, dep chüshendürülüwatidu. Shinjangdiki ehwal hazir del mushu yosunda dawam qiliwatidu.” 

Melum bolushiche, ötken birnechche heptide Uyghurlar duch kéliwatqan siyasiy basturushlar heqqide köpligen maqale we obzorlar yézilghan bolup, bu Uyghurlar mesilisi xelq'araning eng zor derijide diqqitini tartqan bir mezgil hésablanmaqta iken.