Xelq'ara taratqular: “Xitay Uyghurlarning milliy mewjutluqigha hujum qilmaqta”

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, xitay hökümitining Uyghur élida bir milyondin oshuq Uyghurni atalmish “Yépiq terbiye lagérliri” gha qamap, ularni rohiy we jismaniy qéyin-qistaqqa élish arqiliq kimlikidin waz kéchishke mejburlawatqanliqigha a'it xewerlerning köplep ashkarilinishi we xelq'araliq musteqil kishilik hoquq organlirining bu heqtiki küchlük doklatliri netijiside bu mesile nöwette xelq'arada, bolupmu gherb elliri metbu'atlirida zor inkas qozghimaqta.

Nöwette herqaysi metbu'atlarda lagérlarning qurulush meqsiti, Uyghurlarning néme üchün lagérgha qamiliwatqanliqi küchlük diqqet qozghawatqan bir témigha aylandi. Yéqinda “Asiya-tinch okyan siyaset munbiri” namliq organning tor radi'o sehipiside mana bu lagérlar we uning Uyghur milliy medeniyiti we kimlikige körsitiwatqan tesirliri üstide söhbet bolup ötti. Mezkur söhbetke Uyghurlarni uzun yillardin béri tetqiq qilip kelgen we xelq'arada Uyghur rayoni tetqiqati boyiche tonulghan mutexessislerning biri hésablinidighan awstraliye döletlik uniwérsitétining oqutquchisi, post-doktor tom kilif ependi teklip qilin'ghan. 

Programma riyasetchisi radi'o anglighuchilargha aldi bilen Uyghurlarning xitayning gherbiy-shimalidiki “Shinjang” dep atiliwatqan rayonda yashaydighan uzun tarixqa we medeniyetke ige bir xelqliqini, xitay hökümitining rayonda “Üch xil küch” bilen küresh qilish nami astida qattiq zerbe bérish heriketlirini yürgüzüsh bilen birge yene mushu nam bilen bir milyon etrapida Uyghurni “Qayta terbiye” lagérigha solighanliqini éytidu we post-doktor tom kiliftin xitay hökümitining rayonda térrorluq bilen küresh qiliwatqanliqini ilgiri sürüshige qandaq qaraydighanliqini soraydu.

Tom kilif bu so'algha jawab bérip: “Men uni térrorluqqa qarshi urush dep qarimaymen. U xitay hökümiti ilgiri sürgendek döletning düshmenlirini tazilashni emes, Uyghurlarning milliy medeniyiti we a'ile qurulmisini buzup tashlashni meqset qilghan. Hazir buning toghriliqini ispatlaydighan téximu köp pakitlar ashkariliniwatidu. Qisqisi, bu heriket xitay bolmighan medeniyet nopuzini buzup uni xitayche medeniyet nopuzigha almashturushni meqset qilghan,” dédi.

Tom kilifning qarishiche, xitay hökümiti Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasetlirini a'ile qurulmisini asas qilip turup élip bériwatqan bolup, u xitay hökümitining herbir Uyghur a'ilisige xitay kadirlarni ewetish arqiliq ularning Uyghurdek yashawatqan yaki yashimaywatqanliqini közitishide ipadilinidiken. Xitay herbir a'ilide kadir turghuzush arqiliq Uyghur a'ililirining eng asasiy medeniyet amillirini yoqatmaqchi bolghan. Tom kilif sözide yene “Yéqinda ürümchi sheher bashliqining chiqip Uyghurlar dégen türkiy xelq emes, ularning türk milliti bilen héchqandaq alaqisi yoq déyishimu xitay hökümiti yürgüzüwatqan heriketlerning emeliyette Uyghur a'ile qurulmisigha qarshi élip bériliwatqan heriketlikini éniq ipadilep béridu. Lagérlarning asasiy meqsiti Uyghurlarni öz ata-bowiliridin pütünley tandurup, Uyghur a'ilisidin ibaret bolghan ijtima'iy-iqtisadiy qurulmini özgertip, Uyghurlarni xitaygha oxshash heriket qilidighan xitay a'iliwi qurulmisigha aylanduruwétishni meqset qilghan,” dédi.

Programma riyasetchisi: “Xitay hökümiti tibetlergimu qattiq qolluq siyasetlerni yürgüzgenlikidin qarighanda, yuqiriqilarni xitayning bashqa az sanliq milletlergimu oxshash siyaset yürgüzidighanliqining béshariti déyishke bolamdu?” dep soraydu. Tom kilif ependi özining bu qarashqa qoshulmaydighanliqini eskertidu. U: “Xitayning gherbiy-jenubidiki rayonlarda yashaydighan nurghun az sanliq milletler bar. Qaraydighan bolsingiz, ularning perqliq medeniyiti, perqliq milliy kiyim-kéchekliri bolghan teqdirdimu ularning alliqachan hökümetke intayin maslashqan halda yashawatqanliqini körisiz. Ular xitay milliti bilenmu nahayiti yéqin. Démek, xitay hökümitini az sanliq milletlerning hemmisige oxshash mu'amile qilidu, dégili bolmaydu. Xitay hökümiti peqet xeterlik dep qarighan millet we guruppilarni ashundaq usulda basturidu dések toghra bolidu,” dédi. U buninggha xitay hökümitining falun'gong muritlirigha qaratqan basturushining intayin yaxshi bir örnek bolalaydighanliqini tilgha élip ötidu. 
Buning bilen riyasetchi tom kilif ependidin: “Undaqta, Uyghur musulmanlirining medeniyitidiki xitay tehdit dep qarawatqan nerse néme? némishqa xitay hökümiti ularni shunche qattiq basturuwatidu?” dep soraydu. Tom kilif buninggha mundaq jawab béridu: “Bu del Uyghurlarning perqliq bolushidur. Xitay hökümiti hazir oxshimasliqlarni perqlerni süpürüp tashlap, perqliq medeniyet nopuzlirigha qarita retlesh we tüzesh élip bériwatidu. Mesilen, bir Uyghur a'iliside dada eng muhim orunda turidu. Uningdinmu yuqiri mutleq orunda turidighini allahtur. Démek, xitay hökümiti mana mushuni özgertmekchi. Kishilerni allahgha emes, belki kompartiyige étiqad qilidighan halgha ekelmekchi. Xitayning sherqiy rayonliridiki kishiler alliqachan ‛men kompartiyige étiqad qilimen‚ deydighan boldi.” 

Tom kilif ependi sözi dawamida yene xelq'ara jama'etning choqum Uyghurlarning hazirqi weziyitige ortaq halda jiddiy inkas qayturushi kéreklikini, chünki pütkül Uyghur medeniyiti intayin éghir ziyan'gha uchrawatqan bir shara'itta buning aqiwitini tesewwur qilishning qéyinliqini bildürdi. Tom kilif ependi emdi xitay hökümiti siyasetlirini özgertip ilgiriki bir mezgillik yumshaq hökümranliq mezgillirige qaytqan teqdirdimu, Uyghurlarning emdi xitay kompartiyisige bolghan ishenchini qayta turghuzushining mumkin emeslikini tilgha alidu.

Awstraliye döletlik uniwérsitétining oqutquchisi doktor tom kilifining yuqiriqi sözliridin melum bolghandek, xitay hökümiti özlirining Uyghur élida térrorluqqa qarshi küresh qiliwatqanliqini teshwiq qilsimu, emeliyetning undaq emesliki her küni yenimu köp pakitlar bilen otturigha chiqarmaqta. Nurghun mutexessisler xitay hökümiti ilgiri sürgenlerni ret qilmaqta. Bu heqte “Tashqi siyaset” zhurnilida élan qilin'ghan “Xitayning yighiwélish lagérigha ewetilishtiki 48 seweb” namliq maqalidimu mana bu idiye algha sürülgen. Maqale aptori tannér grir xitay hökümitining Uyghur élida térrorluqqa qarshi turush bahanisi bilen pütkül bir milletke hujum qiliwatqanliqini éytqan. Aptorning éytishiche, u lagérlar heqqide hazirghiche ashkarilan'ghan uchurlargha asasen rayondiki Uyghur we qazaq qatarliq musulman milletlerning lagérgha qamilishigha seweb boluwatqan amillarni yighip retlep chiqqan iken. Ular chet'ellerni ziyaret qilghanlar bilen sözlishish, chet'ellerge chiqqan bolush, bashqilargha gunah qilmasliq toghrisida wez éytish, kün chiqishtin awwal ghizalinish, öyide artuqche yémeklik bolush, köp baliliq bolush, haraq ichmeslik, tamaka chekmeslik, öyide birdin köp pichaq bolush, meschitke bérish, rozi tutush, ata-anisi ölüp ketkende haza échish, mektep ichide yaki xizmet ornida ana tilida sözlesh, bayraq chiqirishqa qatnashmasliq, méyitni Uyghur örp-aditi boyiche yerlikke qoyush, saqchigha tizimlatmay turup öyige méhman chaqirish qatarliq 48 xil ish-heriketni öz ichige alidiken.

Aptor maqaliside xitay hökümitining milliy kimlik we dini eqidige zerbe bérish arqiliq Uyghur we qazaqlarni xitaydek bolushqa mejburlawatqanliqini bayan qilghan. U maqalisini töwendiki sözler bilen ayaghlashturghan: “Xitayning qattiq zerbe bérish herikitining meqsiti xitay ilgiri sürgendek ‛térrorluqqa zerbe bérish‚ emes, belki az sanliq milletlerning dini we milliy kimlikige zerbe bérishtur. Xitay hökümiti Uyghurlarni hayatining her bir jeryanlirigha qoyulghan körünmes siziqlardin teshwishlinip yashaydighan bir qorqunchluq atmosférani shekillendürgen. Jümlidin xitay hökümiti ‛térrorluqqa qarshi turush herikiti‚ dégen nam bilen emeliyette dölet térrorluqini shekillendürgen.”