Уйғур елидики “қошмақ туққанлишиш” сиясити хәлқара ахбаратларниң күчлүк диққитини қозғимақта

Уйғур елидә 2016-йили өктәбирдин башлап бирақла әвҗ алған “туққанлишиш” һәрикитиниң нәтиҗисидә бир милйондин артуқ хитай кадирниң уйғурларниң өйлиридә даимлиқ олтурушлуқ “туғқан” лардин болуп қалғанлиқи мәлум болмақта. Бирләшмә агентлиқи өзиниң бу һәқтики мәхсус тәкшүрүш мақалисидә мәзкур сиясәтниң мәнбәси, иҗра қилиниши вә униң мәқсити үстидә тәпсилий издәнгән. Төвәндә ирадә силәргә бу һәқтә мәлумат бериду.

Һөрмәтлик радио аңлиғучилар, хитай һөкүмити уйғур елидә бир милйондин ошуқ уйғурни һәрхил сәвәбләр билән лагерға қамиғандин башқа йәнә, “қошмақ туққанлишиш” дәйдиған сиясәт арқилиқ лагерниң сиртида қалған уйғурларниму 24 саәт бойичә назарәт қилишни ишқа ашурмақтикән. Хитай һөкүмәт ахбарат васитилири бу һәқтә елан қилған хәвәрлиридә, уйғур елидә бу йил сентәбиргичә җәмий бир милйон йүз миңдин артуқ кадирниң бир йерим милйондин артуқ йәрлик кишиләр билән туғқан болушни ишқа ашуруп болғанлиқини билдүргән.

Бу мәсилә нөвәттә уйғур елидә йолға қоюлуватқан лагер түзүмидин башқа күчлүк диққәт вә наразилиқ қозғаватқан йәнә бир муһим темиларниң бири болуп, хәлқарадики мәтбуатларда қизғин муназирә темиси болмақта. Америка бирләшмә агентлиқи 30-ноябир күни “чоң ака: немишқа бир милйон хитай уйғур мусулманлири билән биллә яшашқа орунлаштурулиду?” мавзулуқ бир тәпсилий хәвәр елан қилип, уйғур аилилириниң бешиға келиватқан бу мисли көрүлмигән назарәтни ашкарилиди. 

Хәвәрдә ейтилишичә, һәрқайси җайларда “туққанлишиш һәптилики” дәп башланған бу сиясәт кейин берип рәсмийләштүрүлгән болуп, хитай компартийисиниң “мәркизи бирликсәп бөлүми” ниң шинҗаң бөлүми бу йили 2-айдики бир уқтурушида һөкүмәт кадирлириниң чоқум өзлиригә бекитип берилгән “туғқанлири” ниң өйидә туруши керәклики, буниң мәҗбурий хизмәт икәнликини әскәрткән икән. Униңда ейтилишичә, бу вәзипигә орунлаштурулған кадирлар чоқум шу “туғқанлаштуруп” қоюлған аилиләрдики муһим паалийәтләргә мәсилән, йеңи туғулған боваққа исим қоюш мурасими, сүннәт той, никаһ вә нәзир-чирағ қатарлиқ мурасимларға чоқум қатнишиши, шу аилә ичидики һәрбир әзаниң идеологийилик әһвалини, уларниң қандақ иҗтимаий паалийәтлири барлиқини, дини етиқади, айлиқ кирими, аилә ичи мәсилилири вә еһтияҗлири, шундақла йеқин туғқанлириниң учурлири дегәнләрни чоқум бәш қолдәк билиши керәк икән.

Америка уйғур бирләшмиси рәиси илшат һәсән әпәндиниң қаришичә, юқиридики бу сиясәтниң кәйнидин “хитай мәркизи бирликсәп бөлүми” ниң чиқиши уйғурларға һазир йүргүзүлүватқан сиясәтләрниң пиланлиқ вә тәшкиллик һалда, мәркәздин биваситә һалда чүшүрүлүп иҗра қилиниватқанлиқини йәниму ениқ испатлап беридикән. 

Бирләшмә агентлиқи өз хәвиридә түркийәдә панаһлинип туруватқан уйғурларни зиярәт қилған болуп, улар юртлиридики уруқ-туғқанлиридин лагерға елип кетилмәй өйдә қалғанлириниң һәммисиниң бир яки бирдин артуқ хитай туғқини барлиқини ейтип бәргән. Уларниң зияритини қобул қилған уйғурлардин халмурат идрис өзиниң юртидики 39 яшлиқ сиңлисиниң һазир бир аталмиш хитай “аниси” барлиқини ейтип, “уйғур аилилири һазир өзиниң дүшмини билән биргә яшашқа мәҗбурлиниватиду. Бу толиму йиргинчлик” дегән. 

Америкилиқ антропологийә тәтқиқатчиси доктор дәррин байлер уйғур елида йолға қоюлған аталмиш “қошмақ туғқан” сиясити һәққидә йеқинда елан қилған тәкшүрүш доклатида хитай һөкүмити тәрипидин йәрлик вилайәт вә наһийиләргә әвәтилгән бу аталмиш “туғқан” ларниң уйғурларни өз өйидә назарәт қилип, уларниң һәрбир иш-һәрикити, күндилик турмуши вә яшаш усули қатарлиқ әң инчикә тәрәпләргичә хатириләп юқириға доклат қилидиғанлиқини, бу мәлуматларға асасән уйғурларниң лагерға әвәтилидиғанлиқини баян қилған иди. Дәрвәқә, бирләшмә агентлиқиниң зияритини қобул қилған бир уйғурниң ейтип беришичә, у өзиниң турпандики тағисиниң дәсләптә хитай туғқини билән чүшкән рәсимини көргәндин кейин униң сақлиқидин хатирҗәм болған болсиму, әмма бир нәччә вақиттин кейинла у тағисиниңму охшашла лагерға әвәтилгәнликидин хәвәр тапқан. 

Америка әркинлик сарийи тәтқиқатчиси сараһ кукниң қаришичә, хитай һөкүмитиниң уйғурларниң қандақ йосунда өйлиниши, өйидә телевизор көрүш-көрмәслики, немә программа көрүши, балилириға немә өгитиши дегәндәк барлиқ һәрикәтлиригә арилишиши кишиләрниң хусусий һаятиға еғир дәриҗидә дәхли қилғанлиқ болуп һесаблинидикән. 

Мәзкур мақалидә йәнә, әрлири лагерға қамалғандин кейин ялғуз қалған аялларниң әр кадирлар билән “туққанлишиш” қа мәҗбур болуватқанлиқиму алаһидә йорутулған. Түркийәдә туруватқан юнус исимлик кишиниң мухбирға ейтип беришичә, униң юртидики ата-аниси вә акиси тутуп кетилгәндин кейин өйдә пәқәт униң акисиниң аяли вә балиси қепқалған һәм бу йилниң бешидин башлап бир хитай әр бу өйдә улар билән турушқа башлиған икән. Мәзкур хәвәрдә буниң уйғурларни әң қаттиқ биарам қиливатқан бир әһвал икәнлики, хитай һөкүмәт таратқулирида икки милләт арисидики тойлишишниң алаһидә тәшвиқ қилинип вә һәтта һөкүмәтниң түрлүк мукапат сиясәтлири арқилиқ кишиләрни шундақ қилишқа риғбәтләндүрүватқанлиқи әскәртилгән.

Илшат һәсән әпәнди “қошмақ туғқан” сияситиниңму һазир ғәрб мәтбуатлирида күчлүк диққәт қозғиғанлиқини, шуңа әмдики нишанниң хитай һөкүмитиниң мушундақ сиясәтлирини тохтитиш үчүн әмәлий бир нәтиҗә қолға кәлтүрүш икәнликини әскәртти. 

Бирләшмә агентлиқиниң ейтишичә, хитай һөкүмити бу тәдбирни “һәр милләт оттурисидики чүшәнмәсликни түгитип, инақ җәмийәт бәрпа қилишта зор үнүм яритиватқанлиқи” ни тәшвиқ қилсиму, әмма уйғурларниң бу сиясәтни милләтни “хитайлаштуруш”, уйғурларниң өзи халиғандәк яшаш, ибадәт қилиш, өз мәдәнийитини қоғдап қелишиға пурсәт бәрмәслик үчүн елип бериливатқанлиқиға ишинидиғанлиқи мәлум.