Xitay b d t da “Tehdit astidiki xelqler teshkilati” heqqide sun'ghan telipini qayturuwélishqa mejbur boldi

B d t ijtima'iy-iqtisadi kéngishining ammiwi teshkilatlar komitéti 30‏-aprél xitayning telipige bina'en gérmaniyediki kishilik hoquq teshkilati ‏- “Tehdit astidiki xelqler teshkilati” ning b d t diki közetküchilik salahiyitini saqlap qélish-qalmasliq mesilisini muzakirige qoyghan. Muzakire netijiside köpligen döletlerning qarshi turushi bilen xitay mezkur teshkilatning közetküchilik salahiyitini bikar qilish heqqide sun'ghan telipini qayturuwélishqa mejbur bolghan.

“Tehdit astidiki xelqler teshkilati” peyshenbe küni bayanat élan qilip, “Xitayning charshenbe küni b d t ammiwi teshkilatlar komitétining yighinida özining telipini qayturuwalghanliqi” ni élan qildi. Mezkur teshkilatning bayanatida qeyt qilinishiche, xitay démokratik döletlerning tenqidige uchrap, özining telipini qayturuwélishqa mejbur bolghan. “Tehdit astidiki xelqler teshkilati” d u q ning re'isi dolqun eysaning bu yil 25‏-aprél nyuyork shehiride ötküzülgen b d t ijtima'iy-iqtisadi kéngishining yighinigha qatniship, Uyghur mesilisini otturigha qoyushigha wakalet bergen. 

Xitay terep yighinning deslepki küni uninggha kashila chiqarghan bolsimu, lékin u amérika, gérmaniye qatarliq döletlerning yardimide yighin'gha qatnashqan. Bu xitayning naraziliqini qozghap b d t gha erz qilghan. Xitay terep erzide dolqun eysani “Térrorchi” dep eyiblep, “Tehdit astidiki xelqler teshkilati” ning közetküchilik salahiyitini élip tashlashni telep qilghan idi. 

“Tehdit astidiki xelqler teshkilati” peyshenbe küni élan qilghan bayanatida özlirining 25 yildin béri tehditke uchrawatqan az sanliq milletlerni qollash xizmiti bilen shughullinip kéliwatqanliqi eskertilip, “Eger bizge oxshash teshkilatlarning awazi boghulsa, bu b d t ning inawitini tökidu” déyilgen. B d t ning charshenbe künidiki yighinida xitay wekili “Tehdit astidiki xelqler teshkilati” ning közetküchilik salahiyitini bikar qilish teklipini qayturuwalghan bolsimu, biraq mezkur teshkilatning herikitini teqib qilip turidighanliqini bildürgen. 

“Tehdit astidiki xelqler teshkilati” ning diréktori ulréx déli'us peyshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, mushu bir yil ular üchün musheqqetlik bir yil bolup qélishi mumkinlikini bildürdi. 

Ulréx déli'us mundaq deydu: “Xitay wekiller ömiki tünügün bizning b d t diki közetküchilik salahiyitimizni bikar qilish heqqidiki teklipini qayturuwaldi. Lékin u shuning bilen birge bizning jenwe we bashqa jaylardiki herikitimizni yéqindin teqib qilip turidighanliqini bildürdi. Ular burunmu shundaq qilip kelgen. Buningdin bizning xewirimiz bar. Bizge shunisi melumki, ularning bésimi küchiyidu. Aldimizdiki bir yil nurghun kishilik hoquq teshkilatlirigha nisbeten musheqqetlik bir yil bolup qélishi mumkin.” 

Lékin ulréx déli'us yene eskertip bu bésim özlirining Uyghur kishilik hoquq mesilisige köngül bölüshige dexli yetküzelmeydighanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: “Bizning mushu seweblik Uyghur mesilisidin waz kéchish xiyalimiz yoq. Biz bir kishilik hoquq teshkilati, kishilik hoquq bizning mes'uliyitimiz. Biz Uyghur, qazaq xelqlirining kishilik hoquqi shundaqla xitay we dunyaning bashqa jayliridiki jazaliniwatqan milletlerning kishilik hoquq xizmitini qilimiz. Eger xitay bu parakendichilik arqiliq bizni yolimizdin waz kechtürimen dep oylighan bolsa, démek, u xelq'ara ammiwi teshkilatlarni héch chüshenmeydu. Bizning pulimizni hökümet yaki birer shirket bermeydu. Biz kishilik hoquqqa köngül bölgenlikimiz üchün 25 yildin béri Uyghur kishilik hoquq xizmitini ishlewatimiz. Biz buni dawamlashturimiz we hazirqidin téximu yaxshi qilishqa tirishimiz.” 

Xitayning b d t da “Tehdit astidiki xelqler teshkilati” gha kashila chiqirip, uning közetküchilik salahiyitini bikar qilishni telep qilishi xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirida xitayning b d t diki tesiri kéngiyip, ammiwi teshkilatlarning roli chekleshke urunuwatqanliqigha da'ir endishilerni kücheytken. “Tehdit astidiki xelqler teshkilati” bayanatida özlirining bu jehettiki endishisini otturigha qoyup, musteqil ammiwi teshkilatlarning b d t diki erkinlikini chekleshke qarshi ikenlikini tekitligen. Bayanatta “Istibdat döletlerning b d t diki tesiri dawamliq kéngiyiwatidu. Ammiwi teshkilatlar kishilik hoquqqa köngül bölgenliki üchünla jimiqturulmasliqi kérek,” déyilgen. 

Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ziyaritimizni qobul qilip, démokratik döletlerni xitayning b d t organlirini dawamliq suyi'istémal qilishining aldini élishqa dalalet qilidighanliqini bildürdi. 

U mundaq deydu: “Mushu qétimqi bizning mesilimizde amérika, gérmaniye qatarliq döletlerning roli nahayiti zor boldi. Démek, démokratik döletler üchün ‛toxtaptur, biz jiddiy heriket qilmisaq, b d t ning organliri bezi mustebit döletlerning xalighanche suyi'istémal qilishigha aylinip qalidighan bir organ bolup qalidu,‚ deydighan shekilde uyqusini échishqa seweb boldi dep oylaymen. Lékin eng axirida buninggha qarar béridighanlar döletler bolghanliqi üchün ulargha nahayiti nurghun mejburiyetler chüshidu. Biz aldimizda bu döletlerni xitaygha oxshash hakimmutleq döletlerning b d t diki tesirining küchiyishining aldini élishqa dalalet qilimiz.” 

Dolqun eysa xitay terep charshenbe künidiki yighinda dunya Uyghur qurultiyigha qaratqan eyiblishini heqliq qilip chiqarghudek héchqandaq bir delilni otturigha qoyalmighanliqi, shunga xitayning bu yolsiz telipini amalsiz qayturuwélishqa mejbur bolghanliqini bildürdi. 

Dolqun eysa mundaq deydu: “Bu yerde amérika, gérmaniye qatarliq démokratik döletler bolsun yaki xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri bolsun, bu mesilide köp hemkarliqlarni élip bardi. Netijide bu komitét xitay hökümitining meyli ‛tehdit astidiki xelqler teshkilati‚ ni eyiblishi bolsun, meyli dunya Uyghur qurultiyini eyiblishi bolsun, meyli méning shexsiyitimni eyiblishi bolsun put tirep turghudek pakitni otturigha qoyalmighanliqi üchün xitayning pikri bu yerde qollashqa ige bolalmidi. Shuning bilen xitay chékinishke toghra keldi.” 

Xitay hökümiti ilgiri b d t ning yighinida dolqun eysaning dunya Uyghur qurultiyigha wekillik qilidighanliqi, bu teshkilatning b d t da közetküchilik salahiyiti yoqlighini, dolqun eysaning b d t yighinigha “Tehdit astidiki xelqler teshkilati” ning namida qatniship, yighinda d u q gha wakaliten söz qilghanliqini eyibligen idi. “Tehdit astidiki xelqler teshkilati” bayanatida xitay terepning eyiblishini ret qilip, dolqun eysaning gérmaniye puqrasi we “Tehdit astidiki xelqler teshkilati” ning ezasi ikenlikini tekitligen. 

Bayanatning axirida mezkur teshkilatning mes'ulliridin wolfgang mayrning sözi neqil keltürülüp, “Ammiwi teshkilatlar b d t da kishilik hoquq buzghunchiliqlirini ashkara otturigha qoyushi üchün démokratik döletlerning téximu köp qollishigha mohtaj,” déyilgen.