Хитай баш әлчиси сүй тйәнкәйниң лагер һәққидики баянлириға рәддийә берилди

Хитайниң америкидики баш әлчиси ройтерс агентлиқиниң зияритини қобул қилғанда әгәр америка уйғур мәсилиси сәвәблик хитай әмәлдарлирини җазалиса, хитайниңму охшаш шәклидә америкидин өч алидиғанлиқини ейтқан. Әмма америка ташқи ишлар министирлиқи буниңға дәрһал инкас қайтуруп, америкиниң кишилик һоқуқни дәпсәндә қиливатқанларни җавабкарлиққа тартиш ирадисини қайта тәкитләш билән биргә йәнә уйғур райондики әмәлдарларға қаратмилиққа игә тәдбирләрни елишни ойлишиватқанлиқини билдүргән.

Хитай баш әлчиси сүй тйәнкәй, 27-ноябир ройтерс агентлиқиға қилған сөзидә америкини “хитайниң хәлқара террорлуққа қариши туруш урушиға кәлгәндә қош өлчәм қолланди” дәп әйиблигән вә хитайниң уйғур елидә йолға қойған тәдбирлирини америка қошунлириниң ирақ вә сүрийәдә ислам дөлити билән қиливатқан урушлириға селиштурған.

Хәвәрдә нәқил қилишичә, сүй тйәнкәй сөзини давамлаштуруп америка қошма штатлириниң башқурулидиған бомба вә учқучисиз айропиланларни ишқа селип террорчиларни олтуруватқанлиқини билдүргән вә мундақ дегән: “биз уларниң көпинчисини қайта тәрбийәләшкә һәмдә уларни нормал адәмгә айландуруп нормал турмушқа қайтурушқа тиришиватимиз.”

Ундақта, хитайниң уйғур районида йолға қойған бастурушлирини, америкиниң ирақ вә сүрийәдә террорлуққа қарши елип бериватқан урушлириға селиштуруш тоғриму?

Бу һәқтә тохталған америка дөләт мәҗлисиниң нопузлуқ әзаси кристофер симит буларни қәтий селиштурушқа болмайдиғанлиқини ейтти.

У мундақ деди: “бу бир пүтүнләй хата селиштуруш. Нәдә террорчи болса, уларни тутуш, улар җинайәт садир қилғучә униң алди елиш, әгәр улар террорлуқ җинайити садир қилған болса җавабкарлиққа тартиш интайин муһим. Биз ‛11-сентәбир вәқәси‚ йүз бәргәндә бу җинайәтни садир қилғучиларға системилиқ һалда из қоғлап зәрбә бәрдуқ. Һалбуки, хитай һөкүмити терроризмни бир баһанә қиливалди. Әгәр у йәрдә һәқиқий террорлуқ мәвҗут болса, хитай униң пешида болуши керәк. Әмма улар буни баһанә қилип, қамаққа еливатиду, тәһдит селиватиду һәмдә һәқиқий шәклидә ирқий қирғинчилиқ қиливатиду. Есиңиздә болсунки, ‛ирқий қирғинчилиқ әһдинамиси‚ дә ‛бир милләтни пүтүн яки қисмән йоқитиш ирқи қирғинчилиқ болуп һесаблиниду‚ дәп көрситилгән. Уларниң уйғур мусулманлириға қиливатқини заманимизда пәқәт көрүлүп бақмиған һадисә дейишкә болиду.”

Хитай баш әлчиси сүй тйәнкәйниң “биз террорчиларни қайта тәрбийәләп, өзгәртиватимиз” дегән баянлири хитай һөкүмитиниң уйғур диярида көләмләштүргән аталмиш “қайта тәрбийәләш лагерлири” тоғрисида бәргән йәнә бир қетимлиқ ғәлитә изаһати.

Әһвал шундақ икән, ундақта нөвәттә лагерға қамалғанлиқи илгири сүрүлгән 1 милйондин артуқ уйғурниң һәммиси террорчиму?

Биз, хитай әмәлдариниң бу байлириға техиму ениқ изаһат тәләп қилип вашингтондики хитай баш әлчиханисиға телефон қилған болсақму, телефонимиз җавабсиз қалди.

Хитай даирилириниң уйғур районида мутләқ көп қисмини уйғурлар тәшкил қилидиған бир милйондин артуқ түркий тиллиқ мусулманларни түрмә шәкилдики лагерларға қамиғанлиқи оттуриға чиққандин кейин, хитай буни пүтүнләй рәт қилған.

Бу йил авғустта бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ кеңиши уйғур ели вәзийити һәққидә бир дәлиллик баянат елан қилған вә хитайниң бир милйон уйғурни хупиянә шәкилдә бәрпа қилинған лагерларға солиғанлиқини қаттиқ әйиблигән.

Шундин кейин хитай уйғур елидики лагер мәсилисини муәййән дәриҗидә етирап қилған вә бу орунларниң қандақтур бир түрмә әмәс, “әсәбий диний идийәләрдин юқумланған бимарларни ‛һәқсиз‚ давалайдиған дохтурхана, кәспий тәрбийәләш мәркәзлири, вә истираһәт орунлири” икәнликини билдүрүп өзиниң лагер сияситини пәрдазлап көрситишкә башлиған.

Хитай баш әлчиси сүй тйәнкәйниң “террористларни қайта тәрбийәләш” кәлимиси һәққидә соал сориғинимизда кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати асия ишлири директори софий речардсон өзиниң мәсхирилик туйғулирини йошурулмай қалди.

У мундақ деди: “сүй тйәнкәйниң гәплири пәқәт чойлида тохтимайду. Хитай һөкүмити та һазирғичә бир милйондин артуқ адәмни қамивалғанлиқиға һечқандақ қайил қиларлиқ сәвәб көрситип бақмиди. Буларниң мутләқ көп қисми һазирға қәдәр һечқандақ бир җинайәт билән әйибләнгини йоқ. Буларниң һәммиси һәрқандақ шәкилдики әдлийә системисиниң сиртида тутуп турулмақта. Шуни ениқ ейтиш керәкки, һәрқандақ бир дөләтниң дөләт хәвпсизликни капаләткә игә қилиш мәҗбурийити бар, әмма буниң үчүн пүткүл бир милләт кишилик һоқуқлиридин мәһрум қалдурмаслиқи керәк. Униңдин башқа әгәр хитай һөкүмитиниң кишиләрниң зораванлиқ җинайәтлирини садир қилғанлиқиға аит дәлил-испати болса, уларниң шу хилдики қилмишларни бир тәрәп қилидиған әдлийә системиси бар, әмма пүтүн бир етник топлуқни ‛улар террорчи‚ дәп қамивелишини пәқәт қобул қилғини болмайдиған бир инкастур.”

Уйғур районидики кишилик һоқуқ дәпсәндичилики вә лагер сияситини йүргүзүштә қоли бар хитай әмәлдарлирини “йәр шари магнетиски қануни” бойичә җазалаш пикири йеқинқи айлардин бери америка сиясий сәһнисидә көп учрайдиған сөзләрниң биригә айланған.

Бу йил авғустниң ахири америка дөләт мәҗлисиниң марко рубийо, кристофер симит қатарлиқ нопузлуқ әзалири бир имзалиқ очуқ хәт елан қилип, америка ташқи ишлар министири майик помпейо вә сода министири стевин мнучинларни “йәр шари магнетиски қануни” ни ишқа селип уйғур районида еғир дәриҗидә инсан һәқлири бузғунчилиқи садир қиливатқан әмәлдарлардин чен чуәнго қатарлиқларни җазаға тартишни тәләп қилған.

Униңдин башқа дөләт мәҗлисиниң 30 ға йеқин әзаси бирликтә тонуштурған “уйғур кишилик һоқуқ сиясити қанун лайиһәси-2018” намлиқ қанун лайиһәсигә уйғур елидә кишилик һоқуқ дәпсәндичилик җинайити садир қиливатқан хитай әмәлдарлирини җазалаш қатарлиқ мәзмунлар киргүзүлгән иди.

Сүй тйәнкәй ройтерс агентлиқиға қилған сөзидә бу һәқтә тохтилип, әгәр америка хитай әмәлдарлириға қариши җаза тәдбирлири қоллинип қалса, хитайниңму охшаш шәкилдә инкас қайтуридиғанлиқини билдүрүп мундақ дегән: “әгәр ислам дөлитигә қариши җәң қиливатқан америка хадимлири җазаға тартилса, бу әқилгә сиғамду? әгәр хитайға қарши шундақ бир һәрикәт қоллинидиған болса, биз чоқум өч алимиз.”

Әмма, у, хитайниң қандақ шәкилдә “өч алдиған” лиқини тәпсилий шәрһлимигән болсиму, “башқа немә ишларниң йүз беридиғанлиқиға қараймиз. Бизниң тәдбирлиримизму охшаш нисбәттә болиду” дегән.

Хитай әмәлдариниң бу баянлири америка ташиқи ишлар министирлиқиниң диққитини қозғиди. Улар бу һәқтә елан қилған баянатида хитайни лагерларни тақашқа чақириш билән биргә кишилик һоқуқи дәпсәндә қиливатқан әмәлдарға җаза тәдбири қоллинишини ойлишиватқанлиқини билдүрди.

Баянатта мундақ дейилди: “2017-йили апрелдин буян хитайниң тәхминән 800 миң, бәлки икки милйондин артуқ уйғур, қазақ вә башқа мусулманларниң ‛сиясий қайта тәрбийәләш лагерлири‚ ға қамиғанлиқидин әнсирәш һалитидә турмақтимиз. Америка һөкүмити хитайни бу әксичә унум беридиған сиясәтлиригә дәрһал хатимә беришкә һәмдә мәҗбурий қамивелинған барлиқ кишиләрни қоюп беришкә чақиришини давамлаштуриду. Ташқи ишлар министиримиз бу мәсилиләрни хитай ташқи ишлар министири билән вашингтон алаһидә районида өткүзгән дипломатик вә хәвпсизлик диалогида наһайити ениқ шәкилдә тилға алди. Биз инсан һәқлирини дәпсәндә қилған вә униға бузғунчилиқ қилғанларни җавабкарлиққа тартиш пикирини илгири сүрүватимиз, булар шинҗаңдики һөкүмәт хадимлириға қариши қаратмилиқ чариләрни ойлишиш қатарлиқларниму өз ичигә алиду.”

Ташиқи ишлар министирлиқиниң баянатида уйғур елидики мунасивәтлик рәһбәрләргә қаратмилиқ чарә қоллиниш аталғулири қоллинилған болсиму, әмма униң қайси хилдики чариләрни өз ичигә алдиғанлиқи ениқ көрситилмиди.

Һалбуки, кишилик һоқуққа бузғунчилиқ қилған хитай әмәлдарлириға қаритила йүргүзүлүши мумкин болған җаза тәдбирлири һәққидә тохталған дөләт мәҗлиси әзаси кристофер симит йеқинда тонуштурулған “уйғур кишилик һоқуқ қануни” ни тилға алди.

У мундақ деди: “бу йәрдә бир қанун бар. Бу қанунни марко рубио кеңәш палатаси тәрәптин, мән авам палатаси тәрәптин бирлишип тонуштурдуқ. Бу қанун президентни бирнәччә хил ишларни қилишқа чақириду. Буниң бири болса ‛хәлқара магнетиски қануни‚ ни ишқа селип, бу җинайәтләрни садир қилған җинайәтчиләрни җазалаш.”

Хитай баш әлчиси сүй тйәнкәйниң ройтерсқа ейтқан сөзлири америка президенти доналд трамп билән хитай рәиси ши җинпиңниң 20 дөләт алий дәриҗиликләр учришишида көрүшидиғанлиқи дәлилләнгән һәмдә америка пайтәхти вашингтонда уйғурлар һәққидики йиғин вә сөһбәтләр көпләп өткүзүлүп, хитайниң уйғурларға қаратқан сиясәтлири қаттиқ әйиблиниватқан мәзгилгә тоғра кәлди.

Бу һәқтә тохталған дөләт мәҗлиси әзаси кристофер симит америка президент доналд трампниң хитайдики кишилик һоқуқ мәсилисини ши җинпиң билән көрүшкәндә күчлүк рәвиштә оттуриға қоюшини, буни уйғур мәсилисидин башлишини үмид қилидиғанлиқини билдүрди.

У мундақ деди: “мән униң буни оттуриға қоюшни үмид қилимән. Оттуриға қоюшнила әмәс, бәлки уни наһайити күчлүк рәвиштә тәкитлишини үмид қилимән. Биз обаманиң 8 йил җәрянида хитай мәсилигә кәлгәндә тәтүр қаривалғанлиқи, аҗиз вә делиғулда һалитидә болуп кәлгәнликигә шаһит болдуқ. Бу президент һәққидә бир нәрсә демәймән, әлвәттә у сода мәсилисидә қаттиқ болуп кәлди. Һазир президентниң кишилик һоқуқ дәпсәндичилики мәсилисидиму қаттиқ туридиған вақти кәлди. Кишиләр ‛буниң сода билән немә алақиси бар?‚ дәп сориши мумкин. Сизниңчә өз хәлқни һөрмәт қилмиған адәмләргә нәшр һоқуқини һөрмәт қилиду, әқлий мүлүк һоқуқни қоғдайду, дәп ишәнгини боламду? улар өз хәлқини қийин-қистаққа еливатиду, фалунгоңчиларға қилғинидәк, уларниң ички әзалирини оғрилап һәмдә уларни зор миқдарда һайиниға сетиватиду. Бу бир явузлуқтин башқа нәрсә әмәс. Кишиләр хитай һөкүмитиниң маһийити тонуп йетиши керәк. Шуңа президентниң кишилик һоқуқ мәсилисини интайин күчлүк шәкилдә оттуриға қоюшни, буни уйғурлардин башлишини һәмдә башқа диний етиқад әркинлики дәпсәндичилик мәсилилирини сөзлишишини үмид қилимән.”

Америка президенти доналд трамп бу һәптә ахири аргентинаниң буенус-айрес шәһиридә өткүзүлидиған 20 дөләт гуруһи алий дәриҗиликләр учурушушиға қатнишиду.

Хәвәрләргә қариғанда, у, мәзкур йиғин әснасида, йәни шәнбә күни кәчлик тамақта хитай рәиси ши җинпиң билән көрүшиду. Уларниң бу учришиши икки дөләт арисидики сода ихтилаплар таза өткүрләшкән, һәмдә трамп һөкүмити йәнә бир нәччә түрлүк хитай маллириға 10 дин 25 пирсәнткичә җаза беҗи қойидиғанлиқини җакарлиған мәзгилгә тоғра кәлди.