Xitay bash elchisi süy tyenkeyning lagér heqqidiki bayanlirigha reddiye bérildi

Xitayning amérikidiki bash elchisi roytérs agéntliqining ziyaritini qobul qilghanda eger amérika Uyghur mesilisi seweblik xitay emeldarlirini jazalisa, xitayningmu oxshash sheklide amérikidin öch alidighanliqini éytqan. Emma amérika tashqi ishlar ministirliqi buninggha derhal inkas qayturup, amérikining kishilik hoquqni depsende qiliwatqanlarni jawabkarliqqa tartish iradisini qayta tekitlesh bilen birge yene Uyghur rayondiki emeldarlargha qaratmiliqqa ige tedbirlerni élishni oylishiwatqanliqini bildürgen.

Xitay bash elchisi süy tyenkey, 27-noyabir roytérs agéntliqigha qilghan sözide amérikini “Xitayning xelq'ara térrorluqqa qarishi turush urushigha kelgende qosh ölchem qollandi” dep eyibligen we xitayning Uyghur élide yolgha qoyghan tedbirlirini amérika qoshunlirining iraq we süriyede islam döliti bilen qiliwatqan urushlirigha sélishturghan.

Xewerde neqil qilishiche, süy tyenkey sözini dawamlashturup amérika qoshma shtatlirining bashqurulidighan bomba we uchquchisiz ayropilanlarni ishqa sélip térrorchilarni olturuwatqanliqini bildürgen we mundaq dégen: “Biz ularning köpinchisini qayta terbiyeleshke hemde ularni normal ademge aylandurup normal turmushqa qayturushqa tirishiwatimiz.”

Undaqta, xitayning Uyghur rayonida yolgha qoyghan basturushlirini, amérikining iraq we süriyede térrorluqqa qarshi élip bériwatqan urushlirigha sélishturush toghrimu?

Bu heqte toxtalghan amérika dölet mejlisining nopuzluq ezasi kristofér simit bularni qet'iy sélishturushqa bolmaydighanliqini éytti.

U mundaq dédi: “Bu bir pütünley xata sélishturush. Nede térrorchi bolsa, ularni tutush, ular jinayet sadir qilghuche uning aldi élish, eger ular térrorluq jinayiti sadir qilghan bolsa jawabkarliqqa tartish intayin muhim. Biz ‛11-séntebir weqesi‚ yüz bergende bu jinayetni sadir qilghuchilargha sistémiliq halda iz qoghlap zerbe berduq. Halbuki, xitay hökümiti térrorizmni bir bahane qiliwaldi. Eger u yerde heqiqiy térrorluq mewjut bolsa, xitay uning péshida bolushi kérek. Emma ular buni bahane qilip, qamaqqa éliwatidu, tehdit séliwatidu hemde heqiqiy sheklide irqiy qirghinchiliq qiliwatidu. Ésingizde bolsunki, ‛irqiy qirghinchiliq ehdinamisi‚ de ‛bir milletni pütün yaki qismen yoqitish irqi qirghinchiliq bolup hésablinidu‚ dep körsitilgen. Ularning Uyghur musulmanlirigha qiliwatqini zamanimizda peqet körülüp baqmighan hadise déyishke bolidu.”

Xitay bash elchisi süy tyenkeyning “Biz térrorchilarni qayta terbiyelep, özgertiwatimiz” dégen bayanliri xitay hökümitining Uyghur diyarida kölemleshtürgen atalmish “Qayta terbiyelesh lagérliri” toghrisida bergen yene bir qétimliq ghelite izahati.

Ehwal shundaq iken, undaqta nöwette lagérgha qamalghanliqi ilgiri sürülgen 1 milyondin artuq Uyghurning hemmisi térrorchimu?

Biz, xitay emeldarining bu baylirigha téximu éniq izahat telep qilip washin'gtondiki xitay bash elchixanisigha téléfon qilghan bolsaqmu, téléfonimiz jawabsiz qaldi.

Xitay da'irilirining Uyghur rayonida mutleq köp qismini Uyghurlar teshkil qilidighan bir milyondin artuq türkiy tilliq musulmanlarni türme shekildiki lagérlargha qamighanliqi otturigha chiqqandin kéyin, xitay buni pütünley ret qilghan.

Bu yil awghustta birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq kéngishi Uyghur éli weziyiti heqqide bir delillik bayanat élan qilghan we xitayning bir milyon Uyghurni xupiyane shekilde berpa qilin'ghan lagérlargha solighanliqini qattiq eyibligen.

Shundin kéyin xitay Uyghur élidiki lagér mesilisini mu'eyyen derijide étirap qilghan we bu orunlarning qandaqtur bir türme emes, “Esebiy diniy idiyelerdin yuqumlan'ghan bimarlarni ‛heqsiz‚ dawalaydighan doxturxana, kespiy terbiyelesh merkezliri, we istirahet orunliri” ikenlikini bildürüp özining lagér siyasitini perdazlap körsitishke bashlighan.

Xitay bash elchisi süy tyenkeyning “Térroristlarni qayta terbiyelesh” kelimisi heqqide so'al sorighinimizda kishilik hoquqni közitish teshkilati asiya ishliri diréktori sofiy réchardson özining mesxirilik tuyghulirini yoshurulmay qaldi.

U mundaq dédi: “Süy tyenkeyning gepliri peqet choylida toxtimaydu. Xitay hökümiti ta hazirghiche bir milyondin artuq ademni qamiwalghanliqigha héchqandaq qayil qilarliq seweb körsitip baqmidi. Bularning mutleq köp qismi hazirgha qeder héchqandaq bir jinayet bilen eyiblen'gini yoq. Bularning hemmisi herqandaq shekildiki edliye sistémisining sirtida tutup turulmaqta. Shuni éniq éytish kérekki, herqandaq bir döletning dölet xewpsizlikni kapaletke ige qilish mejburiyiti bar, emma buning üchün pütkül bir millet kishilik hoquqliridin mehrum qaldurmasliqi kérek. Uningdin bashqa eger xitay hökümitining kishilerning zorawanliq jinayetlirini sadir qilghanliqigha a'it delil-ispati bolsa, ularning shu xildiki qilmishlarni bir terep qilidighan edliye sistémisi bar, emma pütün bir étnik topluqni ‛ular térrorchi‚ dep qamiwélishini peqet qobul qilghini bolmaydighan bir inkastur.”

Uyghur rayonidiki kishilik hoquq depsendichiliki we lagér siyasitini yürgüzüshte qoli bar xitay emeldarlirini “Yer shari magnétiski qanuni” boyiche jazalash pikiri yéqinqi aylardin béri amérika siyasiy sehniside köp uchraydighan sözlerning birige aylan'ghan.

Bu yil awghustning axiri amérika dölet mejlisining marko rubiyo, kristofér simit qatarliq nopuzluq ezaliri bir imzaliq ochuq xet élan qilip, amérika tashqi ishlar ministiri mayik pompéyo we soda ministiri stéwin mnuchinlarni “Yer shari magnétiski qanuni” ni ishqa sélip Uyghur rayonida éghir derijide insan heqliri buzghunchiliqi sadir qiliwatqan emeldarlardin chén chu'en'go qatarliqlarni jazagha tartishni telep qilghan.

Uningdin bashqa dölet mejlisining 30 gha yéqin ezasi birlikte tonushturghan “Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanun layihesi-2018” namliq qanun layihesige Uyghur élide kishilik hoquq depsendichilik jinayiti sadir qiliwatqan xitay emeldarlirini jazalash qatarliq mezmunlar kirgüzülgen idi.

Süy tyenkey roytérs agéntliqigha qilghan sözide bu heqte toxtilip, eger amérika xitay emeldarlirigha qarishi jaza tedbirliri qollinip qalsa, xitayningmu oxshash shekilde inkas qayturidighanliqini bildürüp mundaq dégen: “Eger islam dölitige qarishi jeng qiliwatqan amérika xadimliri jazagha tartilsa, bu eqilge sighamdu? eger xitaygha qarshi shundaq bir heriket qollinidighan bolsa, biz choqum öch alimiz.”

Emma, u, xitayning qandaq shekilde “Öch aldighan” liqini tepsiliy sherhlimigen bolsimu, “Bashqa néme ishlarning yüz béridighanliqigha qaraymiz. Bizning tedbirlirimizmu oxshash nisbette bolidu” dégen.

Xitay emeldarining bu bayanliri amérika tashiqi ishlar ministirliqining diqqitini qozghidi. Ular bu heqte élan qilghan bayanatida xitayni lagérlarni taqashqa chaqirish bilen birge kishilik hoquqi depsende qiliwatqan emeldargha jaza tedbiri qollinishini oylishiwatqanliqini bildürdi.

Bayanatta mundaq déyildi: “2017-Yili apréldin buyan xitayning texminen 800 ming, belki ikki milyondin artuq Uyghur, qazaq we bashqa musulmanlarning ‛siyasiy qayta terbiyelesh lagérliri‚ gha qamighanliqidin ensiresh halitide turmaqtimiz. Amérika hökümiti xitayni bu eksiche unum béridighan siyasetlirige derhal xatime bérishke hemde mejburiy qamiwélin'ghan barliq kishilerni qoyup bérishke chaqirishini dawamlashturidu. Tashqi ishlar ministirimiz bu mesililerni xitay tashqi ishlar ministiri bilen washin'gton alahide rayonida ötküzgen diplomatik we xewpsizlik di'alogida nahayiti éniq shekilde tilgha aldi. Biz insan heqlirini depsende qilghan we unigha buzghunchiliq qilghanlarni jawabkarliqqa tartish pikirini ilgiri sürüwatimiz, bular shinjangdiki hökümet xadimlirigha qarishi qaratmiliq charilerni oylishish qatarliqlarnimu öz ichige alidu.”

Tashiqi ishlar ministirliqining bayanatida Uyghur élidiki munasiwetlik rehberlerge qaratmiliq chare qollinish atalghuliri qollinilghan bolsimu, emma uning qaysi xildiki charilerni öz ichige aldighanliqi éniq körsitilmidi.

Halbuki, kishilik hoquqqa buzghunchiliq qilghan xitay emeldarlirigha qaritila yürgüzülüshi mumkin bolghan jaza tedbirliri heqqide toxtalghan dölet mejlisi ezasi kristofér simit yéqinda tonushturulghan “Uyghur kishilik hoquq qanuni” ni tilgha aldi.

U mundaq dédi: “Bu yerde bir qanun bar. Bu qanunni marko rubi'o kéngesh palatasi tereptin, men awam palatasi tereptin birliship tonushturduq. Bu qanun prézidéntni birnechche xil ishlarni qilishqa chaqiridu. Buning biri bolsa ‛xelq'ara magnétiski qanuni‚ ni ishqa sélip, bu jinayetlerni sadir qilghan jinayetchilerni jazalash.”

Xitay bash elchisi süy tyenkeyning roytérsqa éytqan sözliri amérika prézidénti donald tramp bilen xitay re'isi shi jinpingning 20 dölet aliy derijilikler uchrishishida körüshidighanliqi delillen'gen hemde amérika paytexti washin'gtonda Uyghurlar heqqidiki yighin we söhbetler köplep ötküzülüp, xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasetliri qattiq eyibliniwatqan mezgilge toghra keldi.

Bu heqte toxtalghan dölet mejlisi ezasi kristofér simit amérika prézidént donald trampning xitaydiki kishilik hoquq mesilisini shi jinping bilen körüshkende küchlük rewishte otturigha qoyushini, buni Uyghur mesilisidin bashlishini ümid qilidighanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Men uning buni otturigha qoyushni ümid qilimen. Otturigha qoyushnila emes, belki uni nahayiti küchlük rewishte tekitlishini ümid qilimen. Biz obamaning 8 yil jeryanida xitay mesilige kelgende tetür qariwalghanliqi, ajiz we délighulda halitide bolup kelgenlikige shahit bolduq. Bu prézidént heqqide bir nerse démeymen, elwette u soda mesiliside qattiq bolup keldi. Hazir prézidéntning kishilik hoquq depsendichiliki mesilisidimu qattiq turidighan waqti keldi. Kishiler ‛buning soda bilen néme alaqisi bar?‚ dep sorishi mumkin. Sizningche öz xelqni hörmet qilmighan ademlerge neshr hoquqini hörmet qilidu, eqliy mülük hoquqni qoghdaydu, dep ishen'gini bolamdu? ular öz xelqini qiyin-qistaqqa éliwatidu, falun'gongchilargha qilghinidek, ularning ichki ezalirini oghrilap hemde ularni zor miqdarda hayinigha sétiwatidu. Bu bir yawuzluqtin bashqa nerse emes. Kishiler xitay hökümitining mahiyiti tonup yétishi kérek. Shunga prézidéntning kishilik hoquq mesilisini intayin küchlük shekilde otturigha qoyushni, buni Uyghurlardin bashlishini hemde bashqa diniy étiqad erkinliki depsendichilik mesililirini sözlishishini ümid qilimen.”

Amérika prézidénti donald tramp bu hepte axiri argéntinaning bu'énus-ayrés shehiride ötküzülidighan 20 dölet guruhi aliy derijilikler uchurushushigha qatnishidu.

Xewerlerge qarighanda, u, mezkur yighin esnasida, yeni shenbe küni kechlik tamaqta xitay re'isi shi jinping bilen körüshidu. Ularning bu uchrishishi ikki dölet arisidiki soda ixtilaplar taza ötkürleshken, hemde tramp hökümiti yene bir nechche türlük xitay mallirigha 10 din 25 pirsentkiche jaza béji qoyidighanliqini jakarlighan mezgilge toghra keldi.