Xitayning tajikistan'gha qarashliq bedexshan oblastida herbiy eslihe qurghanliqi diqqet qozghidi

“Xelq'ara krizis guruppisi” namliq musteqil xelq'ara istratégiye orgini yéqinda doklat élan qilip, xitay amanliq küchlirining tajikistanning bedexshan aptonom oblastida peyda bolghanliqi, bedexshanning tashqorghan bilen waxan karidorigha chégridash jayida herbiy eslihe qurghanliqini ilgiri sürgen.

“Xelq'ara krizis guruppisi” ning doklatida, xitayning Uyghur qoralliqlirining hujumidin endishe qilidighanliqini tekitlep kelgenliki, buni nezerde tutqanda xitayning bu jayda herbiy eslihe qurushining heyran qalarliq emeslikini, emma uning bu herikiti yerlik xelqlerde endishe peyda qiliwatqanliqi, buning yene rusiyeni bi'aram qilishi mumkinlikini tekitligen.

Doklatta qeyt qilishiche, bedexshan aptonom oblasti bilen tajikistan merkizi hökümitidiki emeldarlar xitay amanliq küchlirining bedexshan'gha kirgenlikini delillep, bedexshanda nurghun xitay eskirining peyda bolghanliqi, lékin ularning bek xupiyane heriket qiliwatqanliqi, bedexshanning waxan karidori we tashqorghan'gha chégridash sharmuq dégen jayida herbiy eslihelirini qurghanliqini bildürgen. Bir tajikistan emeldari bu herbiy eslihening “Birleshme térrorluqqa qarshi turush merkizi” ikenliki, uningda tajikistan eskerliriningmu barliqini ilgiri sürgen.

Biz charshenbe küni tajikistanning washin'gtonda turushluq elchixanisigha téléfon qilip, ularning bu hadisige chüshenche bérishini telep qilghan bolsaqmu, lékin elchixanining nöwetchi xadimi bu so'algha jawab béreleydighan alaqidar diplomatlarning hazir yoqlighini ilgiri sürüp, so'allirimizgha jawab bérishni ret qildi.

U mundaq dédi: “Epsuski, ular hazir elchixanida yoq. Sizning so'alingizgha men jawab bérelmeymen. Chünki uninggha jawab béreleydighan kishiler bikar emes. Belki chüshtin kéyin sa'et 3:00 lerde téléfon qilip baqsingiz bolarmikin. Chünki bizning bash elchi hazir nyu-york shtatidiki york shehirige ketti. Bizning elchixanimizda hazir axbarat emeldari yoq.” biz bügün chüshtin kéyin sa'et 3:00 de tajikistan elchixanisigha qayta téléfon qilghan bolsaqmu, lékin bu qétim téléfonimizni héchkim almidi.

“Xelq'ara krizis guruppisi” doklatida xitayning bedexshan'gha amanliq küchlirini kirgüzüp, herbiy eslihe qurushidiki asasliq meqsiti Uyghur qoralliqning hujumigha taqabil turush ikenlikini tekitligen bolsimu, lékin bezi analizchilar buning peqet bir bahane ikenlikini ilgiri sürdi. Qazaqistandiki Uyghur weziyet analizchisi qehriman ghojamberdining qarishiche, xitayning meqsiti Uyghurlarni bahane qilip, bu rayon kontrol qilish iken.

Qehriman ghojamberdi mundaq dédi: “Buningda men xitayning bir gherezlik pilani bar dep oylaymen. Chünki munu "bir belwagh, bir yol" istratégiye da'iriside xitay hazirqi iqtisadiy jehettin özige mayil bolup bolghan döletlerni, jümlidin tajikistanni peydin-pey özige béqindi qilish üchün shu yerde aldinala bazilarni qurup, küchini tiklesh meqsitide bu ishlarni qiliwatqan bolsa kérek, dep oylaymen. Chünki u yerdin kiridighan undaq yolmu yoq. U nahayiti égiz taghlar we qistang yollardur.”

Bezi analizchilarning qarishiche, xitay bu rayondiki döletlerge qoshun chiqarsimu, lékin bu döletlerde uzun mezgil turalmaydiken. Amérikidiki xitay weziyet analizchisi wang chén ependi mundaq deydu: “U bu yerde turup qoralliqlarni tosimiz, deydu. Uning qoralliqlarni chégrada sirtida tosup, ularning shinjanggha qaytishini tosimiz dégini peqet bir shekil. Lékin uning bu yerge ewetken ademlirimu yaxshi bilidu, ular qanchilik téz qaytip chiqsa shunchilik yaxshi. Xitay azadliq armiyesi özining u yerde turalmaydighanliqini bilidu. Chünki yerlik xelq ularni qarshi almaydu. Chünki kompartiyening milletler mesiliside qoral ishlitishtin bashqa héchqandaq parasiti yoq.”

Wang chén buning seweblirini chüshendürüp, kompartiye bu rayondiki musulman xelqlerni, ularning diniy étiqad, medeniyet we örp-adetlirini hörmet qilmaydighanliqini bildürdi. Uning qarishiche, xitayning musulman Uyghurlargha tutqan mu'amilisi buning tipik misaliken.

Wang chén yene mundaq dédi: “Xuddi pütün dunyadiki her xil milletler amérikigha kelgen'ge oxshash xitaylar Uyghurlarning zéminigha kirgende sizdin kütidighan nerse medeniyetlerning teng mewjut bolup turushidur. Yeni sizni men, méni siz étirap qilish, hergiz herbiy wasitilerge tayinip sizni mejburlash emes. Lékin kompartiye hazir pütün ishlarni herbiy küchige tayinip mejburlawatidu. U, bashqilarning medeniyitini étirap qilmaywatidu. Mana bu méni bek endishige salmaqta. Eger yat milletlerning zéminigha bérip, ularning medeniyitini étirap qilishni ögenmisingiz, ularni özingizning medeniyitige mejburlisingiz, sizning aqiwitingiz yaxshi bolmaydu.”

Taghliq bedexshan rayoni 1924‏-yili tajikistan'gha qoshup bérilgen bolup, u tajikistandiki eng namrat rayonlarning biri. 1991‏-Yili sabiq sowét ittipaqi parchilan'ghandin kéyin bedexshan bilen tajikistan merkizi hökümitining munasiwiti izchil yaxshi bolmay kelgen. Buningda namratliq, étnik murekkeplik, mezhep we til jehetlerdiki perqler halqiliq rol oynap kelgen. Bedexshanliqlarning tili we diniy mezhipi sün'iy tajiklargha qarighanda iranliqlargha téximu yéqin bolup, ular shi'elerning isma'iliye mezhipige mensuptur.

Qehriman ghojamberdi, xitayning bu boshluqtin paydilinip, bedexshanni kontrol qilishqa urunuwatqanliqini, lékin uning herikiti rusiyening sezgürlükini qozghaydighanliqini bildürdi.

Qehriman ghojamberdi yene mundaq dédi: “ Undaq tehdit bar. Chünki, u beribir bir aptonom rayon. U héchqachan düshenbige béqin'ghan emes. Uning bezi waqitlarda öz igilik hoquqi bolghan. Bedexshan tarixta 200 yilgha yéqin Uyghurlarning bashqurushida bolghan bir yer. Ikkinchi tereptin, rusiye tajikistanda herbiy bazilirini kücheytti. Shunga, u bedexshan'gha diqqet qilidu. Xitay bilen rusiye yéqinlashqandek qilsimu, ular merkizi asiyada menpe'et talishish kürishini dawamlashturup kéliwatqinigha 200 yil boldi.”

Tajikistan xitay herbiy eslihe qurmaqchi bolghan bu rayondiki ikkinchi bir dölet. Bu yil yanwarda xitayning afghanistanning bedexshan ölkiside herbiy baza qurmaqchi bolghanliqigha da'ir xewerler tarqalghan idi. Xitay hökümiti bu xewerning chinliqini ret qilghan bolsimu, lékin afghanistan dölet mudapi'e ministirliqidiki emeldarlar bu bazining “Afghanistandiki Uyghur qoralliqlirigha taqabil turushqa munasiwetlik,” ikenlikini bildürgen idi

Tajikistan hökümitining xitay bilen chégra kélishimi imzalap, bedexshanning bir qisim zéminini xitaygha bölüp bérishi 2008‏-yili bedexshanda buninggha qarshi zor kölemlik namayishlarning partlishigha seweb bolghan idi. “Xelq'ara krizis guruppisi” ning doklatida eger xitay rusiyening tajikistandiki menpe'etige diqqet qilmisa shundaqla bedexshan'gha meblegh salghanda uning yerlik xelqni ishqa orunlashturushqa sel qarap, xitay köchmenlirini yötkep kélip ishletse, bu bedexshan xelqining naraziliqini qozghap, nurghun nurghun kashililarning yüz bérishige seweb bolidighanliqi tekitlen'gen.