Хитай билән һиндистан әскәрлири тиркәшкәндә немә үчүн оқ чиқиралмайду

19‏-Авғуст шәнбә күни җамму кәшмир райониниң ладахтики пәнгүн көли бойида, хитай билән һиндистан әскәрлири бир-бири билән муштлишип кәткән синалғу көрүнүши дунядики чоң мәтбуатларда кәң тарқитилди. Синалғу көрүнүштә икки дөләт әскәрлири бир-биригә таш етишип, тепишип, иттиришип, муштлишип кәткән болуп, бу вәқәдин кейин икки дөләт әскәрлири оттурисида чегра талишиш җедили йәнә бир басқуч юқири көтүрүлгән. Бу вәқә һиндистанниң мустәқиллиқ күнини тәбрикләватқан 15‏-авғуст күнигә тоғра кәлгән.

Б б с ахбарати ордучә бөлүминиң 23-авғуст күнидики “немә үчүн һиндистан вә хитай чеграсида оқ етилмайду?” сәрләвһилик хәвәрдә мундақ дейилгән: “һиндистан билән хитай оттурисидики сүркилиш давам қиливатқиниға икки айдин ашти. Икки дөләт әскәрлири бир-бири билән қариму-қарши һаләттә туруватиду. Вәзийәт җиддий, бирақ бу җәрянда чеграда йүз бәргән вәқәләр мәтбуатларда берилмәйватиду.”

Б б с агентлиқиниң хитайда турушлуқ мухбири сейбил дас гиптаниң билдүрүшичә, һиндистан билән хитай оттурисида икки дөләт оттурисида қанчилик еғир дәриҗидә ихтилап келип чиққан тәқдирдиму оқ етишиштин сақлиниш тоғрисида келишим түзүшкән болуп, бу келишимни әйни дәврдики һиндистан баш министири ваҗипаи хитайға зиярәткә берип имза қилған икән. Шуниң билән икки дөләт оттурисида һәр қандақ ихтилап вә сүркилиш болған әһвал астида қорал ишлитиштин сақлиниш келишими күчкә игә болған. Бу келишимни һиндистанниң һазирқи баш министири мәнмуһнхан сенгму етирап қилған. Сйбил дас гиптаниң б б с ордучә бөлүмигә бәргән мәлуматиға асасланғанда, келишим бойичә һәр икки дөләт оттурисида, чегра районда вәзипә өтәватқан әскәрләрниң йенида қорал болмайдиғанлиқи имза қилинған. Бирақ, һәр икки тәрәптики генералларниң йенида милтиқ болидиғанлиқи, милтиқниң учи һәр заман йәргә қаритилиши шәрт қилинған.

Сйбил дас гипта һиндистан-хитай әскәрлири муштлишиватқан синалғу тоғрисида пикир баян қилип мундақ дегән: “у синалғуни диққәт билән қарайдиған болсақ, улар худди кичик балиларниң җедилигә охшайду, һечким қарши тәрәпкә мушт атмайду, әмма мушт урғандәк һәрикәт қилип, бир-биригә һәйвә қилишиду, иттириветиду, кейин өзи йөләп қойиду, шуниң үчүн улар қол селиштин еһтият қилиду. Бир-биригә қол салидиған болса, аччиқини бесиш мумкин әмәс.”

Сәбир чекигә йетиши мумкин

Өткән күнләрдә ладахта һиндистан вә хитай әскәрлири оттурисида бир-биригә таш етиватқан син көрүнүши тарқитилди. Әмди бу икки дөләт әскәрлириниң сәбри таштиму? сейбил дас гипта әпәнди әндишә қиливатқанлиқини ипадиләп мундақ дегән: “әгәр һәқиқәтән шундақ болған болса тинчлиқ ахирлишиду. Биз әмди хәтәрлик бир вәзийәткә қарап илгириләватимиз, тарихқа қарайдиған болсақ, һәр қетим уруш чиқса уни падишаһлар елип бармиди бәлки нурғун җәңләр хаталиқ сәвәбидин йүз бәрди. Хитай вә һиндистан чеграсида вәзипә өтәватқан әскәрләрниң көпинчиси 21, 22 яшлиқ яшлардур, уларниң ата-анилири һәр күни радиодин хәвәр аңлайду, телевизийә көриду, мәтбуатларда тарқиливатқан хәвәрләр уларғиму тәсир көрситиду. Һөкүмәт қанчилик сәбир қилишни тәкитлигән болсиму, сәбир чекидин ашқанда һәр иш йүз бериду, хаталиқму садир болиду.”

Бу һәқтә хитай даирилири немә дәйду?

Хәлқ ториниң 22-күнидики хәвиригә қариғанда, хитай дипломатийә министирлиқиниң баянатчиси хуа чүнйиң 21-авғуст вәқә йүз бәргәнликини етирап қилған, 15-авғуст һиндистан тәрәп хитай-һиндистан чеграсиниң ғәрбий бөликидә кәскин һәрикәт қоллинип, хитай тәрәп хадиминиң ярилинишини кәлтүрүп чиқарғанлиқини тәкитлигән вә хитай тәрәпниң күчлүк наразилиқ билдүридиғанлиқини ипадилигән.

Һиндистан вә хитай җәңдә ядро қорал ишлитәләмду?

Б б с ордучә бөлүминиң 22-авғуст тарқатқан һиндистан вә хитай җәңдә ядро қорал ишлитәләмду? дегән темида бир мақалә елан қилинған болуп, бу мақалидә мундақ дейилгән: һиндистан билән хитайниң җәмий нопуси икки йерим милярдтин артуқ. Әгәр буниңға пакистанниң 200 милйон нопусини қошидиған болса, бу үч дөләтниң нопуси дуня нопусиниң 40% пирсәнтини тәшкил қилиду. Һиндистан, хитай вә пакистан қатарлиқ үч дөләттә атом-ядро қораллар мәвҗут, әгәр бу үч дөләт оттурисида қайси түрдә болсун, бир уруш чиқип қалса дуня нопусиниң 40% пирсәнти тәсиргә учрайду.

Мутәхәссисләрниң билдүрүшичә, һиндистан-хитай оттурисида уруш йүз берип қалса пакистан бу урушниң сиртида қалмайду. Шуниң үчүн пакистанниң роли интайин муһим. 

Һиндистан билән хитай оттурисида ядро қоралларни ишлитиш тоғрисида “дәсләптә өзи башлимаслиқ” тоғрисида келишим түзүлгән болуп, әгәр урушта қайси бир дөләт ядро қорал ишлитишни дәсләп башлиса қарши тәрәпму ишлитиду. 

Өткән йили һиндистан мудапиә министири мунәввәр парйкир бу һәқтә баянат берип, ядро қоралларни ишлитиштә дәсләптә башлимаслиқ тоғрисидики сияситини қайтидин көздин кәчүрүшкә тоғра келиватиду, дегән. У сөзидә йәнә: “һиндистан атом бомбиға игә күчлүк дөләт, бирақ у, атом бомбини мәсулийәтсизлик билән ишләтмәйду” деди. 

Б б с ниң хәвиридә билдүрүшичә, хитай мәтбуатлири, һиндистанға қарши уруш қилиш билән тәһдит қиливатқанлиқи илгири сүрүлди. 

Өткән йили ботан билән талашта қалған чеграға хитай әскәрлири кәлгәндин кейин, һиндистан әскәрлири билән чегра талишиш мәсилиси әвҗгә чиқмақта. 

Һиндистан-хитай оттурисида чегра талишиш вәзийити қайси басқучта кетиватиду? бу икки дөләт әскәрлири өз-ара иттиришип, таш етишип җедәл қиливатқан болсиму немә үчүн оқ етишиштин һәр икки тәрәп еһтият қилиду? бу соалларниң җавабиға еришиш үчүн әнқәрәдики һаҗәттәпә университетиниң оқутқучиси доктор әркин әкрәм билән сөһбәт елип бардуқ.