Xitay bilen hindistan eskerliri tirkeshkende néme üchün oq chiqiralmaydu

19‏-Awghust shenbe küni jammu keshmir rayonining ladaxtiki pen'gün köli boyida, xitay bilen hindistan eskerliri bir-biri bilen mushtliship ketken sin'alghu körünüshi dunyadiki chong metbu'atlarda keng tarqitildi. Sin'alghu körünüshte ikki dölet eskerliri bir-birige tash étiship, tépiship, ittiriship, mushtliship ketken bolup, bu weqedin kéyin ikki dölet eskerliri otturisida chégra talishish jédili yene bir basquch yuqiri kötürülgen. Bu weqe hindistanning musteqilliq künini tebriklewatqan 15‏-awghust künige toghra kelgen.

B b s axbarati orduche bölümining 23-awghust künidiki “Néme üchün hindistan we xitay chégrasida oq étilmaydu?” serlewhilik xewerde mundaq déyilgen: “Hindistan bilen xitay otturisidiki sürkilish dawam qiliwatqinigha ikki aydin ashti. Ikki dölet eskerliri bir-biri bilen qarimu-qarshi halette turuwatidu. Weziyet jiddiy, biraq bu jeryanda chégrada yüz bergen weqeler metbu'atlarda bérilmeywatidu.”

B b s agéntliqining xitayda turushluq muxbiri séybil das giptaning bildürüshiche, hindistan bilen xitay otturisida ikki dölet otturisida qanchilik éghir derijide ixtilap kélip chiqqan teqdirdimu oq étishishtin saqlinish toghrisida kélishim tüzüshken bolup, bu kélishimni eyni dewrdiki hindistan bash ministiri wajipa'i xitaygha ziyaretke bérip imza qilghan iken. Shuning bilen ikki dölet otturisida her qandaq ixtilap we sürkilish bolghan ehwal astida qoral ishlitishtin saqlinish kélishimi küchke ige bolghan. Bu kélishimni hindistanning hazirqi bash ministiri menmuhnxan sén'gmu étirap qilghan. Sybil das giptaning b b s orduche bölümige bergen melumatigha asaslan'ghanda, kélishim boyiche her ikki dölet otturisida, chégra rayonda wezipe ötewatqan eskerlerning yénida qoral bolmaydighanliqi imza qilin'ghan. Biraq, her ikki tereptiki générallarning yénida miltiq bolidighanliqi, miltiqning uchi her zaman yerge qaritilishi shert qilin'ghan.

Sybil das gipta hindistan-xitay eskerliri mushtlishiwatqan sin'alghu toghrisida pikir bayan qilip mundaq dégen: “U sin'alghuni diqqet bilen qaraydighan bolsaq, ular xuddi kichik balilarning jédilige oxshaydu, héchkim qarshi terepke musht atmaydu, emma musht urghandek heriket qilip, bir-birige heywe qilishidu, ittiriwétidu, kéyin özi yölep qoyidu, shuning üchün ular qol sélishtin éhtiyat qilidu. Bir-birige qol salidighan bolsa, achchiqini bésish mumkin emes.”

Sebir chékige yétishi mumkin

Ötken künlerde ladaxta hindistan we xitay eskerliri otturisida bir-birige tash étiwatqan sin körünüshi tarqitildi. Emdi bu ikki dölet eskerlirining sebri tashtimu? séybil das gipta ependi endishe qiliwatqanliqini ipadilep mundaq dégen: “Eger heqiqeten shundaq bolghan bolsa tinchliq axirlishidu. Biz emdi xeterlik bir weziyetke qarap ilgirilewatimiz, tarixqa qaraydighan bolsaq, her qétim urush chiqsa uni padishahlar élip barmidi belki nurghun jengler xataliq sewebidin yüz berdi. Xitay we hindistan chégrasida wezipe ötewatqan eskerlerning köpinchisi 21, 22 yashliq yashlardur, ularning ata-aniliri her küni radi'odin xewer anglaydu, téléwiziye köridu, metbu'atlarda tarqiliwatqan xewerler ularghimu tesir körsitidu. Hökümet qanchilik sebir qilishni tekitligen bolsimu, sebir chékidin ashqanda her ish yüz béridu, xataliqmu sadir bolidu.”

Bu heqte xitay da'iriliri néme deydu?

Xelq torining 22-künidiki xewirige qarighanda, xitay diplomatiye ministirliqining bayanatchisi xu'a chünying 21-awghust weqe yüz bergenlikini étirap qilghan, 15-awghust hindistan terep xitay-hindistan chégrasining gherbiy bölikide keskin heriket qollinip, xitay terep xadimining yarilinishini keltürüp chiqarghanliqini tekitligen we xitay terepning küchlük naraziliq bildüridighanliqini ipadiligen.

Hindistan we xitay jengde yadro qoral ishlitelemdu?

B b s orduche bölümining 22-awghust tarqatqan hindistan we xitay jengde yadro qoral ishlitelemdu? dégen témida bir maqale élan qilin'ghan bolup, bu maqalide mundaq déyilgen: hindistan bilen xitayning jem'iy nopusi ikki yérim milyardtin artuq. Eger buninggha pakistanning 200 milyon nopusini qoshidighan bolsa, bu üch döletning nopusi dunya nopusining 40% pirsentini teshkil qilidu. Hindistan, xitay we pakistan qatarliq üch dölette atom-yadro qorallar mewjut, eger bu üch dölet otturisida qaysi türde bolsun, bir urush chiqip qalsa dunya nopusining 40% pirsenti tesirge uchraydu.

Mutexessislerning bildürüshiche, hindistan-xitay otturisida urush yüz bérip qalsa pakistan bu urushning sirtida qalmaydu. Shuning üchün pakistanning roli intayin muhim. 

Hindistan bilen xitay otturisida yadro qorallarni ishlitish toghrisida “Deslepte özi bashlimasliq” toghrisida kélishim tüzülgen bolup, eger urushta qaysi bir dölet yadro qoral ishlitishni deslep bashlisa qarshi terepmu ishlitidu. 

Ötken yili hindistan mudapi'e ministiri munewwer parykir bu heqte bayanat bérip, yadro qorallarni ishlitishte deslepte bashlimasliq toghrisidiki siyasitini qaytidin közdin kechürüshke toghra kéliwatidu, dégen. U sözide yene: “Hindistan atom bombigha ige küchlük dölet, biraq u, atom bombini mes'uliyetsizlik bilen ishletmeydu” dédi. 

B b s ning xewiride bildürüshiche, xitay metbu'atliri, hindistan'gha qarshi urush qilish bilen tehdit qiliwatqanliqi ilgiri sürüldi. 

Ötken yili botan bilen talashta qalghan chégragha xitay eskerliri kelgendin kéyin, hindistan eskerliri bilen chégra talishish mesilisi ewjge chiqmaqta. 

Hindistan-xitay otturisida chégra talishish weziyiti qaysi basquchta kétiwatidu? bu ikki dölet eskerliri öz-ara ittiriship, tash étiship jédel qiliwatqan bolsimu néme üchün oq étishishtin her ikki terep éhtiyat qilidu? bu so'allarning jawabigha érishish üchün enqerediki hajettepe uniwérsitétining oqutquchisi doktor erkin ekrem bilen söhbet élip barduq.