Xitay elchisining bayanliri qazaqistanliq mutexessislerning diqqitini qozghidi

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2016.03.11
qazaqistan-jumhuriyitidiki-xitay-kochmenliri.jpg “Qazaqistan jumhuriyitidiki xitay köchmenliri: yipek yoli en'eniliri we hemkarliqning yéngi yönilishliri” namliq kitabning muqawisi.
RFA/Oyghan

Melum bolushiche, yéqinda xitayning qazaqistanda turushluq elchisi jang jenxuy qazaqistandiki muxbirlargha söz qilip, qazaqistanning xitaygha qaratqan wiza siyasitini bikar qilishi kérekliki üstide toxtalghan. Xitay elchining bu sözi qazaqistandiki közetküchiler arisida inkas peyda qilghan. Bezi közetküchiler bu heqte qazaqistan metbu'atlirida élan qilghan mulahiziliride qazaqistanning xitay puqralirigha qoyghan wiza shertini bikar qilishqa bolmaydighanliqini tekitligen.

Xitay we qazaqistan otturisidiki wiza mesilisining, yeni puqralarning bir dölettin ikkinchisige kirip - chiqish üchün béjirishke tégishlik resmiyet qa'idilirining, uzundin buyan köpchilikte her xil we qarimu - qarshi qarashlarni peyda qilip kéliwatqanliqi melumdur.

Igilishimizche, qazaqistan we xitay arisidiki chégraning uzunluqi omumen 1740 kilométirgha yéqin musapini igiligen bolup, bu chégra Uyghur éli arqiliq ötidu.

Ötken ayning axirida xitay xelq jumhuriyitining qazaqistandiki pewqul'adde we hoquqluq elchisi jang xenxüyning memliketlik ammiwi axbarat wasitilirining zhurnalistliri aldigha chiqip, éytqan sözi bu yerdiki mutexessislerning diqqitini qozghidi.

Shu munasiwet bilen 9 - martta “Ratél, öz” analitikiliq tor bétide “Qazaqistan xitaylar üchün wizini bikar qilsa bolmaydu” namliq maqale élan qilin'ghan idi. Uning aptori anna kalashnikowa mundaq dep yazidu: “Féwralning axirida xitay xelq jumhuriyitining qazaqistandiki pewqul'adde we hoquqluq elchisi jang xenxüy memliketlik ammiwi axbarat wasitilirining zhurnalistliri aldida sözlep, qazaqistanning xitay xelq jumhuriyitige nisbeten tutqan wiza siyasitini eyiblep, xitayning qudritini qazaqistanning ésige sélishni toghra körgen. Özining xéli hayajanliq bilen éytqan bu sözide u, xitay diplomatlirining xorlinishi heqqide bildürüp, qazaqistan da'irilirini qattiq sökti.”

Maqale aptori bu weqeni chüshendürüsh meqsitide qazaqistanliq mutexessislerge muraji'et qilghan. Siyasetshunas, xitay boyiche tonulghan mutexessis konstantin siroyézhkin xitayningmu qazaqistan puqralirigha nisbeten tutqan wiza siyasitining shundaqla ikenlikini, xitay diplomatining mesilini toghra otturigha qoyghanliqini bildürüp, mundaq dégen: “Bu mesilini ikki tashqi ishlar ministirliqliri olturup, birlikte hel qilishi kérek. Bu sözde men qandaqtur bir xewpni körmeywatimen, bu mesilini burunla hel qilish lazim idi, bizningmu ademlirimiz shikayet qilmaqta. Bu shinjang Uyghur aptonom rayonidin kéliwatqan peqet qazaq we Uyghurlarghila emes, belki barliqigha tégishlik.” k. Siroyézhkin ikki memliket otturisida heqiqetenmu intayin muhim kélishimler bar bolup, ikki tereplime bérish - kélish resmiyetlirini yénikleshtürüshning zörürlükini ilgiri sürgen.

Emdi siyasetshunas rasul jumali bolsa, bu heqte mundaq dégen: “Her qandaq dölet wekilining, yene kélip diplomatning mundaq qattiq teleppuzda sözlishi toghra emes. Mumkin qeder, uni tashqi ishlar ministirliqigha teklip qilip, mundaq teleppuzda sözleshke bolmaydighanliqini körsitip qoyush paydiliqtur. Bu mesilining bir teripi. Ikkinchidin, qazaqistan bilen xitayning 25 yilliq hemkarliq tejribisi bar, bizning memliketlirimiz heqiqetenmu yaxshi qoshnidarchiliq munasiwetlerge ige.” r. Jumali ikki döletning öz - ara mesililerni tinch yol bilen hel qilip kéliwatqanliqini, heqiqetenmu hazir dunya memliketliri öz - ara wiza mesililirini yéniklitish boyiche amallarni qiliwatqan bir peytte, xitay diplomatining xitay üchün diplomatiyilik wizilarni bikar qilish teklipining orunsiz ikenlikini, ular üchün wiza resmiyetlirini peqetla yéniklitish üchün chariler körüshning mumkinlikini, emdi sayahetchi hem bashqilar üchün bu heqte hetta sözleshningmu mumkin emeslikini bildürdi. U bashqilar üchün wiza tertipini mushu qélipta qaldurush terepdari ikenlikini, mundaq mesililerni ammiwi axbarat wasitiliri da'iriside emes, belki buninggha hoquqluq resmiy organlar da'iriside qarashning muhimliqini eskertken.

Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan siyasetshunas qehriman ghojamberdi bu mesilige munasiwetlik öz qarishini bildürüp, mundaq dédi: “Xitayning qazaqistandiki elchisi jang xenxüy ammiwi axbarat wasitiliride qazaqistanni qattiq söküp, wizini emeldin qaldurush mesililirini qoyghan. Bu diplomatiyege yatmaydu, qopalliq, özining chong döletchilik siyasitini ilgiri sürüwatqan nerse. Bu toghriliq xitay boyiche mutexessis siroyézhkin xitay bilen kéliship, bezi yerlerni xitayning déginige qarap, yan bésishni teklip qiliptu. Men buninggha qarshi. Diplomatlar xelq'ara kélishim boyiche addiy wiza bilen kelse bolidu, emdi qalghini üchün hazirqi mushu wiza shara'itini toghra, dep hésablaymen. Bu mesilide Uyghurlargha héchqandaq payda yoq. Xitayning Uyghurlargha nisbeten tutqan istélachi siyasiti boyiche, xitay hökümiti bizning milletni qattiq kontrol astida tutidu. Hazir qazaqistanning ehwalini hésabqa élip, men oylaymen, wiza mesilisi hazir qandaq bolsa, shundaq bolush kérek. Bu mesilide qattiq turush kérek.”

Siyasetshunas ghalim agélé'u'of bolupmu hem diplomatlar, hem bashqimu her sahe wekilliri üchün wiza resmiyetlirini yéniklitishning muhimliqini, shundaq bolghan teqdirde qazaqistan we xitay otturisidiki iqtisadiy, medeniy alaqilerning buningdin kéyinmu rawajlinishigha imkaniyetler tughulidighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Eng köp sandiki Uyghurlarning, qazaqlarning qazaqistan'gha pat - pat kélishi mumkinchiliklerge ige bolushi lazim, chünki ularning bu yerde qérindashliri köp. Ular özlirining tarixiy we medeniy alaqilirini saqlap qélishi muhimdur. Men xitayning köpligen qazaqliri bilen arilashqinimda, ular wizilarning peqet bir qétim kirip - chiqishi üchün yaraydighanliqi heqqide erz qilghan idi. Bolupmu her ikki terepte tirikchilik qiliwatqan hem qazaq, hem Uyghurlargha köpligen qiyinchiliqlar tughulmaqta. Shuning üchün ulargha bir yilliq yaki bir nechche yilliq wizilarni bérish kérek, dep oylaymen.”

Gh. Agélé'u'of shundaqla xitay diplomatining yuqiridiki erzining uning shexsiy pikri bolup, mundaq erzlerni qazaqistanning tashqi ishlar ministirliqigha kélip bildürüshining toghra bolidighanliqini, ikki memliket arisida sürkilishlerning yüz bérishige yol qoymasliq lazimliqini bildürdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.