Qazaqistandiki siyasetshunaslar: “Xitay bash konsuli heqiqetke köz yumdi!”

Qazaqistanning “Téngrinyus” agéntliqi 7-féwral küni “Xitay xelq jumhuriyitining almutadiki bash konsuli jang wéy xitaydiki musulmanlar üchün qurulghan ‛terbiyilesh lagérliri‚ heqqide chüshenche berdi” namliq bir maqale élan qilin'ghan. Maqalide körsitilishiche, xitay bash konsuli jang wéy Uyghur élidiki “Yépiq terbiyilesh merkezliri” ning mewjutluqini inkar qilghan.

Mezkur maqalida mundaq déyilgen: “Xitay bash konsuli jang wéy, ‛téngrinyus‚ agéntliqi muxbirining so'aligha jawab bérip, ‛musulmanlar üchün qurulghan terbiyilesh lagérliri‚ ning mewjutluqi heqqidiki axbaratlarni inkar qildi. Bu heqte amérikidiki CNN téliwiziyesi mexsus xewer qilghan idi. CNN Ning melumatlirigha qarighanda, 120 minggha yéqin Uyghur musulmanliri sh u a r qeshqer wilayitidiki ‛siyasiy terbiyilesh lagérliri‚ gha solan'ghan iken. Bu mesile heqqide xitay bash konsuli chüshenche bérip, her qandaq bir memliketning özining dölet bixeterlikini muhim orun'gha qoyidighanliqini tekitlidi.” 

Mezkur maqalida déyilishiche, almutadiki xitay bash konsuli amérikining CNN téléwiziyisi heqqide toxtilip mundaq dégen: “CNN - Bu gherb axbarati. Ular tarqatqan xewerlerge ishenmenglar. Mundaq bir ish bizde, yeni xitay xelq jumhuriyitide mewjut emes. CNN Bu mesilide hemmidin yaxshi melumat alghandek qilidu. Shunglashqa bu ishni shulardin soranglar. Lékin men oylaymenki, dölet bixeterliki her qandaq bir memliket üchün birinchi orunda turidighan wezipe bolush kérek. Qazaqistandimu shundaq, bu yerdimu memliketning muqimliqi we bixeterliki üchün xuddi shundaq siyaset yürgüzülüwatidu. Héch qandaq bir memliketning mundaq mesilige diqqet qilmasliqi mumkin emes. Bu yerde shuni tekitleymenki, bu mesile boyiche gherb axbaratliridin emes, belki xitayning hökümet taratquliri we ammiwi axbarat wasitiliridin uchur élinglar. Ular bu mesilini qandaq yorutuwatidu, qandaq xewer qiliwatidu, shulardin delil we pakitlarni körünglar. Shulardin neqil keltürsenglar yaxshi dep oylaymen. Elwette, bu erkin axbarat, biz buni bilimiz. Emma men yene bir qétim tekitleymenki, herqandaq mesilige bolghan jiddiy pozitsiye, heqiqiyliq, we obyéktipliq - bu ammiwi axbarat wasitilirining heqiqiy xadimlirida bolushqa tégishlik süpetlerdur.”

Almutadiki xitay bash konsulining bu bayanati qazaqistanning “Délowoy qazaqistan”, “Tudéy qazaqistan”, “Zakon qazaqistan”, “Sputnik qazaqistan”, “Azadliq”, “Jas alash” qatarliq döletlik we musteqil axbarat qanallirida ulap bésildi. Halbuki, ularda qazaqistanning resmiy hökümet wekillirining yaki bolmisa mutexessislerning inkasliri orun almidi. “Jas alash” gézitide bérilgen axbaratta xitaydiki az sanliq millet wekillirining, bolupmu musulmanlarning qamaqqa élinip, siyasiy terbiyige ewetilgenliki toghriliq ilgirimu xewerler bérilgenliki, xitaydiki qazaqlarning qazaqistan'gha bérip kelgendin kéyin, ene shundaq siyasiy lagérlargha qamalghanliqi otturigha qoyuldi. “Azadliq” radi'osining qazaqche anglitishi bolsa “Erkin asiya radiyosi” ning xewerlirige shuningdek dunya Uyghur qurultiyining bildürüshige asaslinip, peqet qeshqerdiki “Siyasiy terbiyilesh merkezliri” de120 ming Uyghurning tutup turuwatqanliqini, her bir a'ilidin üchtin yaki töttin ademning tutup kétilgenlikini, yézilarda peqet ayallar bilen balilarning qalghanliqini ilgiri sürgen. Qazaqistanda rusche chiqidighan “Kazaxstanskaya prawda”, yeni “Qazaqistan heqiqiti” gézitide qeshqerdiki “Terbiyilesh merkezliri” we uninggha qamalghan minglighan Uyghurlar tilgha élinip, xitay merkiziy hökümitining mundaq heriketlirining kishilik hoquq üchün küresh élip bériwatqanlar we yerlik ahale teripidin qattiq eyibliniwatqanliqi körsitilgen. 

Siyasetshunas ghalim agéléyof ependining pikriche, mundaq “Terbiyilesh lagérliri” xitayda buningdin ilgirimu mewjut bolghan bolup, u yerlerde siyasiy mehbuslar onlighan yillar dawamida zerdab chekken. Stalin dewridiki kommunistik tüzümdimu mundaq lagérlar mewjut bolghan iken. U xitayning ilgiriki basturush siyasitini Uyghur aptonom rayonida yene dawamlashturup kéliwatqanliqini, bügünki künde xitayda mundaq lagérlarni yoq dep éytishning toghra bolmaydighanliqini alahide tekitlidi. U mundaq dédi: “Xitay rehberlikining eslide öz élining puqralirigha nisbeten yumshaq siyaset yürgüzüshini xalighan bolar idim, sewebi ular xitayning öz puqraliri. Kishilik hoquq bashqilargha oxshashla xitay üchünmu muhim. Marksizm-léninizm yaki kommunizm idiyiside yaki bolmisa hazirqi xitay dewatqan xitayche sotsiyalizm sistémisida bundaq lagérlarning, yeni ‛terbiyilesh lagérliri‚ ning bolmasliqi kérek idi. Elwette, xitay hazir özgerdi. U özining siyasiy tesirini dunyagha körsitiwatidu. U a q sh we rusiye bilen bir qatarda dunya siyasiy sehnisidiki aktip oyunchilarning birige aylandi. Biz üchün bizning qoshnimizning démokratik sistémida bolushi, qazaqistan bilen yaxshi qoshnidarchiliq qilishi we öz-ara hörmet alaqiliride bolushi intayin muhimdur. Sh u a r diki Uyghur, qazaq we bashqa yerlik xelqlerning menpe'etliri hésabqa élinishi, ularning barliq hoquqliri xelq'araliq kishilik hoquq normiliri asasida saqlinishi lazim. Xitay mushu yönilishte aktip heriket qilghan bolsa, xitay we qazaqistan otturisidiki köpligen mesililer hel qilin'ghan bolatti”. 

Ghalim agéléyuf, gerche xitay bash konsulining “Terbiyilesh merkezliri” toghriliq axbaratqa ige bolsimu, emma u bu yerde xitayning hazirqi kommunistik tüzümning teleplirige maslashqan halda jawab qayturghanliqini, xitayning özidiki ammiwi axbarat wasitilirini her da'im hökümet paydisigha yüzlendüridighanliqini, eslide ularning heqiqetni éytishi kéreklikini otturigha qoydi. 

Siyasetshunas jasaral quwanishalin ependi xitay bash konsulining mundaq bir bayanat bergenlikining diktatorluq tüzümige xas bir adet ikenlikini körsitip, mundaq dédi: “Shuning üchün xitaylar bu xil mesililerning mewjutluqini yoqqa chiqiriwatidu we iqrar qilmaywatidu. Ular buni yalghan'gha burap, her qachan öz muqamini towlawatidu. Emma bundaq lagérlarning u a r da mewjutluqi alliqachan ispatlan'ghan heqiqetqu. Bu heqte dunyaning chong-chong taratqulirida éytiliwatidu, yéziliwatidu. Shundaq turuqluq, xitayda shundaq bir siyasetning yürgüzüliwatqanliqigha qandaqmu köz yumimiz! bu éniq delillen'gen heqiqet. Almutadiki xitay konsuli bu yerde özige bériwatqan buyruqni orunlawatidu, xalas.”
Siyasetshunas qehriman ghojamberdi ependi bu heqte inkas qayturup, almutadiki xitay bash konsulining pütün dunyaning aldida xitayning Uyghur diyaridiki wehshiy qilmishlirigha köz yumuwatqanliqini qattiq eyiblidi. U mundaq dédi: “Birinchidin, bu konsul Uyghur diyaridiki weziyetni bilmeydu dése, buninggha héch ishen'güm kelmeydu. Ikkinchidin, u diplomatlargha xas bolmighan bir istilda heqiqetni burmilawatidu. Bu toghriliq erkin asiya radiyosi we bashqu taratqular delillen'gen pakitlarni sözlewatidu. Yéqinda diniy ölima muhemmed salihning wapat bolushimu ürümchidiki atalmish ‛terbiyilesh merkizi‚ de yüz berdi. Bu xitay rehberlirining en'eniwi idare qilish usuli, xalas.” 

Qehriman ghojamberdi ependi yene xitayning heqiqetni héch qachan éytmaydighanliqini, Uyghur élida yüz bériwatqan xitayning basturush siyasitige qarshi heriketlerni xitay da'irilirining “Térrorluqqa qarshi küresh” bahaniside rehimsizlik bilen basturuwatqanliqini ilgiri sürdi.