Bir Uyghur ayal tutqunning lagérdiki qismetliri pakistan taratqulirining xewerlirige reddiye berdi

Xitay hökümitining milyonlighan Uyghurlarni lagérlargha qamash qilmishi gherb taratqulirida ashkarilan'ghandin kéyin xelq'ara jem'iyetning qattiq eyiblishige duch kelmekte. Shu sewebtin xitay hökümiti yéqinda pakistan qatarliq xitaygha mahil döletlerning diplomatliri we muxbirlirini teshkillep, ularning bayanliri arqiliq bu jaylarning jaza lagéri emes, belki “Kespiy terbiyilesh merkezliri” ikenlikini, u yerde “Terbiye” éliwatqanlarning intayin rahet shara'itta oquwatqanliqini teshwiq qilishqa bashlidi. Del mushu waqitta échinishliq lagér hayatini béshidin kechürüp ming bir teste pakistan'gha qaytip kéleligen pakistanliq bir sodigerning Uyghur ayali yéqinda radiyomiz ziyaritini qobul qilip, özining 2017-yili Uyghur diyarida tutqun qilin'ghanliqi we yighiwélish lagérida chidighusiz azablarni béshidin ötküzgenlikini anglatti. Uning hékayisi pakistan taratquliri we muxbirlirining xitayni aqlap élan qilghan xewer-maqaliliri bilen roshen sélishturma hasil qilmaqta. Töwende diqqitinglar muxbirimiz méhribanning bu heqte teyyarlighan programmisida bolsun.

24-Yanwar küni “Pakistan xewerliri” gézitide uzundin buyan gherb taratqulirida qattiq tenqidke uchrap kéliwatqan Uyghur diyaridiki lagérlar heqqide pakistanliq muxbir fazan hashimi teripidin yézilghan bir xewer élan qilindi. Mezkur xewerde xitay hökümiti teshkilligen ömek terkibide atalmish” kespiy terbiyilesh merkezliri” ni ziyaret qilghan, pakistanning xitayda turushluq mu'awin bash elchisi mumtaz zaxra ziyaret qilinip, xitaydiki lagérlar “Esebiylik we radikalliq idiyisini yuqturuwalghanlarni terbiyilep, téxnika ögitidighan arambexsh mektep” dep medhiyilendi.

Xewerde, mumtaz zaxra baluch xanimning, xitayning qeshqer we xotendiki atalmish “Kespi terbiyilesh merkezliri” heqqide toxtalghanliqi tilgha élin'ghan.

U mundaq dégen: “Biz u yerdiki bashqurghuchilar we oqughuchilar her ikki terep bilen uchrishish pursitige ige bolduq. Oqughuchilarning jismaniy jehettin nahayiti saghlamliqini körduq. Yataqlar zamaniwi we intayin rahet bolup, er-ayallarning yataqliri ayrim iken. U yerde halal tamaq bérilidiken. Men u yerde mejburi emgekke sélish yaki din-medeniyetni basturush qilmishlirini bayqimidim.”

Melum bolushiche gherb démokratik döletliride barghanche küchiyiwatqan “Natsistlarche jaza lagérlirini derhal taqap, u jaylargha qamalghan milyonlarche Uyghur we bashqa xitay bolmighan xelqlerni derhal qoyuwétish” sadalirining küchiyishi bilen, yéqindin buyan xitay hökümiti pakistan'gha oxshash xitay hökümitige mayil döletlerdin bir qisim diplomatlar we muxbirlarni alahide teshkillep, atalmish “Kespi terbiyilesh merkezliri” ni ziyaret qildurghan we bu xil medhiye xaraktéridiki xewer-maqalilarni élan qilishni köpeytken.

Undaqta atalmish “Téxnika terbiyilesh merkezliri”, yaki “Öginish-terbiyelesh merkezliri” qandaq jay? 

Éri pakistanliq bolghini üchünla 2017-yili “Terbiyilesh” namida, ilgiri kéyin bolup Uyghur diyarining jenubidiki melum nahiyide ikki qétim bu xil lagérgha qamalghan bir Uyghur ayal, öz kechmishlirini bayan qilip, pakistan taratqulirining bu xil xewerlirige reddiye berdi.

Hazirche öz kimlikini ashkarilashni xalimighan bu xanim, éri pakistanliq bolghini we ilgiri ikki qétim pakistanda a'ile ziyaritide bolghini üchünla ürümchidiki öyidin yurtigha qayturup kélinip lagérgha qamalghan échinishliq qismetlirini anglatti. U:

“Érim pakistanliq bolghini üchün men ikki qétim pakistanda ziyarette bolghan idim. Bu sewebtin men 2017-yili ikki qétim yurtumdiki ‛terbiyilesh merkizi‚namidiki jaygha qamaldim. 1-Qétim 2017-yili 4-ayda yurtumdiki saqchilar méni ‛pakistan'gha chiqqan ikensen‚ dep ürümchidiki öyümdin chaqirtip ekétip, nahiyimizde ilgiri her xil sewebler bilen chet'ellerge chiqip kirgen 160 adem bilen birlikte terbiyileymiz dep qamidi. 1-Qétimliq terbiyeleshtin 6-ayda yénip chiqtim. Emma 2017-yili 7-ayda yene terbiyilesh namida tutqun qilinip, 9-aygha qeder qamaldim”.

Bu xanimning pakistanliq érining radiyomizgha bildürüshiche, ayali hazir uning yénigha qaytip kelgen bolsimu, emma lagérda béshidin kechürgen éghir qismetliri seweblik psixik jehettinmu éghir mesililer körülgen.

Bu xanim uningdin soralghan siz lagérdiki chaghda we lagérdin chiqqandin kéyin psixik jehettin qandaq normalsizliq körüldi?dégen so'alimizgha jawab bérip: “Psixik jehettin uxlisammu chüshümde ashu mekteptiki azablarni körimen. Bek qorqunchaq bolup kettim” dédi we lagér ichide özi körgen ehwallarni töwendikidek anglatti.

Muxbir: siz lagérdiki chaghda we lagérdin chiqqandin kéyin psixik jehettin qandaq normalsizliq körüldi?

Jawab: psixik jehettin uxlisammu chüshümde ashu mekteptiki azablarni körimen. Bek qorqunchaq bolup kettim.

Muxbir: lagérdiki chaghda néme qildinglar? sizning mushundaq qorqunchaq bolup qélishingizdiki amil néme sizningche?

“U yerde 80 yashliq 90 yashliq hetta96 yashqa kirgen qérilarmu bar. Her küni 14 sa'et mejburi naxsha oquymiz. Etigen sa'et 5 te turup taziliq qilimiz, kechte sa'et 9 da uxlashqa ruxset qilidu. Tamaqliri intayin nachar. Moma béridu, emma u momilar xam. Shipen béridu, sey tang béridu, emma ichide sey yoq. Peqet ölmeslik üchünla shu tamaqlarni béridu. Uning ichidiki ehwallar bek échinishliq. Her ikki künde bir mesilengni tapshur dep bekla qiynaydu. Arimizda bezilerning tirnaqlirini saqchilar urup chiqiriwetken ehwallarmu bar. Bilmey qalimiz etrapimizda saqchilar bezilerni bir kéchidila ekitidu, kéyin ularni körmeymiz

Her waqit béshimizda qoral tutup turidu, her 5 métirda birdin saqchi turidu. Uning ichide bizge héchqandaq erkinlik yoq. Hetta gep qilishqimu ruxset qilmaydu, obirniyning ichidimu közitish kamérasi bar.”.

Uning yuqiriqi bayanliridin kéyin bu xanim bilen bolghan söhbitimiz töwendikidek so'al-jawab sheklide dawamlashti.

Muxbir: siz solan'ghan jay saqchixanimu?terbiyilesh merkizimu?

Jawab: terbiyilesh merkizi. Lékin u jayni türme disingizmu bolidu. Her 5 métirda birdin saqchi turidu, bizgimu deydu, eger siler gep qilsanglar yaki bashqa heriket qilsanglar ularning silerge oq chiqirish hoquqi bar deydu. Biz silerni ulargha ötküzüp berduq, ulardin némishqa oq chiqardinglar dep sorimaymiz deydu bizge.

Muxbir: silerge bashqa kiyim kiygüzdimu? qandaq kiyim kiygüzdi?

Jawab: mash reng kiyim kiyimiz. Yeni herbiylerningkidek.

Muxbir: tarqatqan kiyimlerni mash rengde dédingiz? nomuri yaki belgisi barmu?

Jawab: yaq kiyimlirimizning nomuri yoq, bashqa alahide belgimu yoq.

Muxbir: ders ötülemdu? qandaq dersler ötti? bu dersler qandaq ehwalda ötüldi?

Jawab: dölet tilila ötidu. Naxsha éytquzidu. Shexsen men u yerde ikki ay qizil naxsha éyttim. Her küni 8 sa'et öre turup naxsha éytimiz.

Muxbir: bir sinipta nechche adem bar? oqutquchi bilen aranglarda tosuq barmu?

Muxbir: bir kamérda nechche adem yatisiler?

Jawab: deslep chet'ellerge chiqip kirgenler dep 160 ademni bir bashlan'ghuch mektepke qamidi, kéyin bizni sanatoriyege yötkidi, u yerge 16 kün qamalduq. 50-60-Adem bir yataqta yattuq. Herbiyche yotqan bérildi. Bezide kariwat bar jayda yattim, bezide kariwat yoq jayda yattim. Kéyin4000 adem bar bir jaygha yötkelduq. U jayda özünglarning melisi we yézidikiler boyiche turisiler dep méni shularning arisigha qoshuwetti. Adette 12 adem yatqili bolidighan yerde 24 ademni yatquzdi. Bir yataqta bir-birige ulaqliq 5 kariwat bar, besh kariwatta 20 nechche adem yéniche yatimiz, ongda yatalmaymiz. Kariwitimizning üstidila kaméra bar, taziliq öyidimu kaméra bar. Kiyim almashturushqimu bolmaydu. Paranglishalmaymiz, yighlashqimu ruxset yoq.