Xitayda turushluq chet'el muxbirliri omumyüzlük wiza alalmasliq qismitige duch kelmekte

Nöwette xitayning chet'el muxbirlirigha qoyuwatqan cheklimilirining yéqinqi 20 nechche yildin buyan eng éghir derijige yetkenliki melum bolmaqta.

Közetküchilerning qarishiche, hazir xitay dunya boyiche chet'el muxbirlirining herikitige eng köp cheklime qoyidighan kommunist sistémidiki chong dölet bolup qalghan. Xitay hökümet terepning chet'el muxbirlirigha, bolupmu dunyawiy tesirge ige xewer agéntliqlirining xitay chong quruqluqida turushluq muxbirlirigha cheklime qoyush ehwali 2008 - yilidiki béyjing olimpik yighinidin kéyin yildin - yilgha kücheygen. Shi jinping textke chiqqandin kéyin xitayda turushluq chet'el muxbirlirining wiza uzartishi yaki xitaygha baridighan muxbirlarning wiza élishi téximu qiyinlashqan.

Yéqinqi xewerlerdin melum bolushiche, bu yilning axiriqi yérimida “Nyuyork waqit géziti”, “Blumberg géziti” hemde roytér agéntliqining xitayda turushluq muxbirliri omumyüzlük wiza alalmasliq qismitige duch kelgen.

18 Yildin buyan xitayda turup ishlep kelgen dangliq muxbir pa'ul munining wiza éltimasi yéqinda ret qilin'ghan. U roytér agéntliqi bilen tüzgen toxtam boyiche bu yil xitaygha bérip qayta ish bashlimaqchi bolghan. Uning wiza éltimasi 8 ay kéchiktürülgendin kéyin axirida xitayning san - fransiskoda turushluq konsulxanisi teripidin chaqirtilghan. Körüshüshte xitay konsuli uningdin tibet mesilisi, dalay lama, xitaydiki kishilik hoquq we bashqa sezgür témilar heqqide ipade bildürüshini telep qilghan. Konsul uni agahlandurup, “Egerde uning wiza alghusi bolsa xewer yézishta téximu obéyktip bolushi” ni tekitligen. Bu körüshüshtin kéyin uning wiza éltimasi resmiy ret qilin'ghan.

Pa'ul muni axbarat wastilirige ochuq bayanat bérip, özining yéqinqi yillarda xitaydiki yémekliktin zeherlinish, muhit mesilisi we parixorluq qatarliq sezgür témilarda xewer yézip kelgenlikini bildürgen. U özining wiza alalmasliqtiki asasliq sewebning xitay hökümitining bir qatar “Saqaymas yara” lirini tatilighanliqi bilen munasiwetlik ikenlikini bayan qilghan.

“Nyuyork waqit géziti” bilen “Blumberg géziti” ning xitay chong quruqluqidiki ishxanilirimu taqilish xewpige duch kelgen. Bu ikki dangliq gézitning xitayda turushluq 23 neper muxbiri normal wiza uzartish waqit chékide wiza alalmighan. Egerde bu yil axirlishishtin burun ularning wizisi uzartilmisa, bu ikki gézitning pütün muxbirliri xitaydin ayrilishqa mejbur bolidiken.

11 - Dékabir küni amérika hökümiti we dölet mejlisining xitay ishliri komitéti bu jiddiy mesile heqqide washin'gtonda yumulaq üstel söhbiti chaqirghan. Sénator shérod browin riyasetchilik qilghan bu yighinda “Nyuyork waqit géziti” ning béyjingda turushluq ishxanisidin édward wang, “Dewr” zhurnilining xitay bölümi bashliqi xanna béch, muxbirlarning hoquqini qoghdash komitétidin bob dyétiz hemde erkinlik sariyining yoqiri derijilik analizchiliridin sara kuk qatarliqlar pikir bayan qilghan.

Xanna béch öz sözide “Ilgiri junggodin xewer bériwatqan ayrim muxbirlar sezgür témilargha muraji'et qilghanliqi üchün wiza uzartish éltimasi ret qilinip jazalan'ghan. Halbuki, bu yil xitay chong quruqluqida turushluq pütkül ishxanimiz we muxbirlirimiz qiyin tallashqa duch keldi”dégen.

Sénator browin xitayni agahlandurup mundaq dégen: “Biz junggo hökümitini chet'ellik muxbirlarning xizmitige tosalghuluq qilishni derhal toxtitishqa chaqirimiz. Egerde bu xil ehwal yene dawamlashsa biz bashqiche usul qollinishqa mejbur bolimiz. Zörür tépilsa, dölet mejlisi bu mesilige arilishishi mumkin.”

Igilishimizche, xitayning wiza bérishni ret qilish arqiliq özining nazuk mesililirige yandashqan muxbirlar bilen tetqiqatchilarni jazalash usuli xéli burunla bashlan'ghan.

Yéqinqi yillarda xitayning amérikida turushluq elchixanisi frédrik star bashchiliq qilghan “Shinjang: xitayning yiraq gherbidiki musulmanlar chégrasi” namliq kitabni yézishqa qatnashqan 13 neper amérikiliq tetqiqatchigha wiza bermey “Jaza” lighanliqi melum. Öz dewride “Shinjang projékti” nami bilen tonulghan bu tetqiqat türige qatnashqan amérikiliq tetqiqatchilar xitaygha bérip tekshürüsh üchün wiza alalmay qattiq éghir bedel töleshke mejbur bolghan.

Bu qétimmu xitay terep chet'el muxbirlirigha bu kozérni ishlitip ularni özining dégen yérige kélishke mejburlighan.