Kishilik hoquqni közitish teshkilati bir qisim döletlerni xitaygha yéterlik bésim ishletmeslik bilen tenqidlidi

Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati seyshenbe küni 2014-yilliq doklatini élan qilghan idi. Mezkur doklatta 90 din artuq döletning ötken bir yil ichidiki kishilik hoquq weziyiti bahalap chiqilghan bolup, jem'iy 682 bettin terkib tapqan.

Biz aldinqi nöwetlik anglitishimizda, bu doklattiki xitay we shundaqla Uyghur élining weziyiti heqqidiki qismini anglatqan iduq. Bügünki programmimizda biz bu doklattiki bezi Uyghurlargha alaqidar qisimlar we Uyghur élige qoshna bolghan ottura asiya ellirining kishilik hoquq weziyiti heqqidiki qismini anglitimiz.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining bashliqi kénnét rus 2014-yilliq doklatqa yazghan kirish söz qismida, ötken bir yilda dunyaning omumiy kishilik hoquq weziyitini “Wehshiy jinayetni tosuyalmasliq, köp sanliqlarning zorawanliqi we térrorluqqa qarshi urushning süy'istimal qilinishi” dégendin ibaret 3 nuqtigha yighinchaqlighan. U kirish sözide yuqiridiki sözlerge éniqlima bérip, ötken bir yil ichide dunya jama'etchilikining köz aldida nurghun keng kölemlik qanliq weqeler yüz bergen bolsimu, emma buninggha tedbirsiz qalghanliqini, bir qisim dölet rehberlirining mes'uliyitini ada qilishtin bash tartqanliqini bildürgen we buning eng tipik misalining süriye krizisi ikenlikini körsetken. U shundaqla bir qisim döletlerde köp sanliqlarning az sanliqlargha zulum qilishi, az sanliqlar hoquqining nezerge élinmasliqidek ehwallarning dawamliq yüz bergenlikini, hetta démokratik sistémigha ötüsh üchün az bolsimu tirishchanliq körsitiwatqan misir we bérmidimu köp sanliqlarning az sanliqlarning menpe'etini depsende qilish ehwalining körülgenlikini éytqan.

Kénnét rosning éytishiche, 2001-yili 11-séntebir weqesidin kéyin qozghalghan térrorluqqa qarshi küreshmu dunya miqyasida kishilik hoquqning depsende qilinishigha keng yol échip bergen. Nurghun döletler “Dölet bixeterlikini qoghdash” ni kishilik hoquqni depsende qilidighan bahanige aylanduruwalghan. Bezi döletler dölet bixeterlikini seweb qilip turup, kishilerni teqib qilish, shexsi uchurlirini yighish, intérnétni teqib qilish qatarliq wasitilerni qollan'ghan. Kénnét rus sözide yene, xitay hökümitini misal qilip turup, xitay hökümitining hazir intérnéttiki ochuq jama'et pikridin qattiq tehdit hés qiliwatqanliqini, shunga xitay da'irilirining barliq küchini intérnétta jama'et pikrini tosushqa qaritip, tor yazghuchiliri we tor ezalirini qattiq teqib astigha éliwatqanliqini bildürgen. U sözi dawamida amérikining térrorluqqa qarshi urushidin kéyin échilghan gwentanamo türmisining hélihem ochuq bolushi we shundaqla amérika hökümitining édward snowdin ashkarilighan melumatlargha ochuq jawab bérelmeslikining amérikining kishilik hoquq xatirisige dagh chüshürgenlikini eskertip ötken.

Kénnét rus kirish sözi qismida alahide toxtilip ötken yene bir muhim nuqta bolsa, jama'et pikri mesilisi bolup, u dunyadiki kishilik hoquqni depsende qiliwatqan döletlerge yéterlik derijide bésim ishlitilmeywatqanliqidin shikayet qilghan. U yawropa ittipaqi we bu ittipaqtiki muhim dölet en'gliyening ismini tilgha élip, yawropa ittipaqi we en'gliyening xitay, se'udi erebistan, özbékistan qatarliq döletler bilen alaqe ornatqanda bu dölet hökümetlirige kishilik hoquqqa hörmet qilish heqqide bésim ishlitishke sel qarighanliqini éytip, yawropa ittipaqi we en'gliye hökümitini tenqid qilghan.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati teripidin élan qilin'ghan 2014-yilliq doklatta yene, Uyghur éligha qoshna bolghan qazaqistan, qirghizistan we özbékistan qatarliq ellerning kishilik hoquq weziyitimu bahalan'ghan bolup, uningda qazaqistan heqqide munular déyilgen: qazaqistanning nachar kishilik hoquq xatirisi 2013-yilidimu izchil keynige chékindi. Da'iriler pikir erkinlikige we öktichilerge zerbe berdi. Yighilish, namayish qilish erkinliki we diniy erkinlik üstidiki qattiq kontrolini dawam qildi... Qiynashni chekleydighan qanun maqullighan halda, qolgha élin'ghanlarni qiynash qazaqistanda hélihem éghir.

Doklatta yene, qazaqistan hökümiti maqullash aldida turuwatqan jinayi ishlar qanunidiki bezi maddilar qobul qilin'ghan teqdirde uning pikir erkinliki, yighilish erkinliki, diniy erkinlik we teshkillinish hoquqini ilgirilep depsende qilidighanliqi eskertilgen. Uningda qazaqistan hökümitining öktichi partiye rehberliri, emgekchiler hoquqi aktiplirini türmige tashlighanliqi, 10 din artuq zhurnalistning hujumgha uchrighanliqi, bir qisim tor betlerning taqalghanliqi misallar bilen körsitilgen. Mezkur teshkilatning qarishiche, qazaqistanmu térrorluqqa qarshi urushni süy'istimal qiliwatqan döletning biri bolup, qazaq lider nursultan nazarbayéf buni özining textini qoghdash üchün ishletmekte, déyilgen. Uningda en'gliye we amérika qatarliq döletlerning qazaqistan bilen bolghan munasiwitide tijaretning aldinqi pilan'gha ötkenliki, gerche bu döletler kishilik hoquq mesilisini tilgha alghan bolsimu, emma qazaq prézidént nazarbayéfning “Héchkim bizning qandaq yashishimiz we döletni qandaq bashqurushimizgha arilishalmaydu” dep bu tenqidlerni ret qilghanliqi bildürülgen.

Étnik sürkilish we 2010-yili özbékler bilen qirghizlar arisida yüz bergen étnik sürkilishte hélihem adaletning toluq ijra qilinmasliqi, türmilerdiki qiynash, axbarat erkinlikining cheklimige uchrishi qirghizistanning asasliq kishilik hoquq mesililiridur. Doklatning qirghizistanda a'it qismida éytilishiche, qirghiz hökümiti hélihem étnik sürkilishtiki asasliq jawabkarlarni adalet aldigha ep chiqmighan we eksiche weqege munasiwetlik dep asasliq yenila özbéklerni jazalashni dawam qilghan. Ular yene bir qisim axbarat organlirinimu tenqidiy eserlerni élan qilishtin chekligen.

Özbékistan bolsa kishilik hoquq xatirisi nachar döletlerning biri. Kishilik hoquqni közitish teshkilati doklatida özbékistanda kishilik hoquq depsendichilikining keng yamrap ketkenlikini, ipade-pikir erkinlikining qattiq cheklinidighanliqini, da'irilerning dölet ichi we chet'ellerde yashawatqan kishilik hoquq aktiplirigha tehdit qilishni dawam qiliwatqanliqi, diniy pa'aliyetlerni qattiq kontrol astigha alghanliqini, kishilerning we hetta balilarning mejburiy emgekke sélinidighanliqini bayan qilin'ghan. Uningda qiynash özbékistanning jinayi ishlar edliye sistémisida keng qollinilmaqta déyilgen. Emma kishilik hoquqni közitish teshkilati, özbékistanning kishilik hoquq weziyitining mushundaq nacharliqigha qarimay, amérika we yawropa ittipaqining afghanistan urushida özbékistanning hemkarliqigha érishish üchün özbék hökümiti bilen yéqin munasiwet ornitiwatqanliqini bildürgen. Doklatta yéqinqi yillardin buyan türmige élin'ghan siyasiy mehbuslarning ismi birmu-bir tilgha élin'ghan.