Qazaqistandiki “Néwada-shemey” yadro sinaqlirigha qarshi xelq'ara herikiti qarmiqida lopnur komitéti qurulghan

Hurqiz iliyéwa néwada herikiti ezaliri bilen.

Hurqiz iliyéwa xiroshima shehiride ötküzülgen namayishta.

Hurqiz iliyéwa yaponiyede (1-qatar soldin 3- kishi). 2000-Yili. Yaponiye.

Melumki, buningdin 27 yil ilgiri, yeni 1991-yili 29-awghustta qazaqistan prézidénti nursultan nazarbayéf shemey atom sinaq meydanini yépish toghriliq perman chiqarghan idi. Ene shu munasiwet bilen her yili shemey shehiri we bashqa sheherliridimu xatirilesh pa'aliyetlirini ötküzüsh en'enige aylan'ghan.

“Xabar” agéntliqi élan qilghan “27 Yil ilgiri shemey atom sinaq meydani yépildi” namliq maqalide éytilishiche, shemey shehiride bu küni ikki tarixiy weqe, yeni xelq'ara atom siniqigha qarshi heriket küni we shemey atom sinaq meydanining yépilghanliqining 27 yilliqi xatirilen'gen. Bu küni sheherning “Ölümdin küchlük” dep atalghan xatire heykili yénida 5000 ademning qatnishishi bilen tinchliq namayishi bolup ötti. Namayishchilar heykelge gülchembirek qoyup, bir minutluq süküt bilen atom siniqi qurbanlirini eslidi. 

Shemey atom siniqi meydanining zerbisi bügünmu mewjut bolup, bu rayonda yashawatqan ahale arisida éghir késelge duchar bolghanlargha hökümet teripidin tébbiy we ijtima'iy yardemler körsitilmektiken. Memliketning milliy yadro merkizining melumatlirigha qarighanda, bügünki kün'ge qeder atom sinaqliridin zeximlen'gen yerlerning peqet 50 pirsenti tekshürülgen iken. Bu yerlerning 85 pirsenti 2023-yili tekshürülüp bolup, u yerlerde déhqanchiliq qilishqa ruxset bérish qarashturulmaqta. 

Jumhuriyetlik “Uyghur awazi” gézitidimu bu heqte maqale élan qilinip, uni “Tinchliq yalquni menggülük otqa aylanmisa iken” dep atighan. Shöhret mesimofning mezkur maqaliside qazaqistan we yaponiyening atom zerdabini we uning aqiwitini köp tartqan memliketler süpitide bu ammiwi qirish qoraligha qarshi küreshte bir-birini qollap-quwwetlep kelgenliki tekitlen'gen. Mesilen, qazaqistan prézidénti we yaponiye bash ministiri yadro sinaqlirini omumyüzlük men'i qilish toghriliq shertnamining küchke ige bolushi üchün nurghun ishlarni emelge ashurghan.

Igilishimizche, qazaqistandiki shemey atom meydanining ahalige yetküzgen ziyini heqqide metbu'atlarda, ilmiy muhakime yighinlirida köp éytilghan iken. Atom siniqining xelqqe yetküzgen zerdabini pash qilishta ötken esirning 90-yilliri “Néwada-shemey” yadro sinaqlirigha qarshi xelq'ara herikiti qarmiqida qurulghan “Lopnur komitéti” mu köp ishlarni qilghan idi. Chünki xitayning Uyghur élining lopnur rayonida élip barghan atom sinaqlirining tesiri Uyghurlar zich olturaqlashqan qazaqistandiki rayonlarghimu yetken.

Qazaqistanliq zhurnalist shemshidin ayupof ependining éytishiche, “Lopnur komitéti” Uyghur élidiki lopnur atom sinaq meydanini pash qilishta muhim rol oynighan iken.

U mundaq dédi: “Qérindash qazaq we Uyghur xelqlirini atom sinaqliri élip kelgen omumiy paji'e birleshtürüp turidu. ‛néwada-shemey‚ xelq'ara herikiti chong bir küchke aylinishqa bashlighanliqini yaxshi chüshen'gen ilghar pikirlik ziyaliylirimiz tarixiy wetinimizdimu qandashlirimizning saghlam hayatigha xewp tughduruwatqan lopnur sinaq meydanini yépish üchün lopnur komitétini qurdi. Uni qazaqistanning xizmet körsetken erbabi azad hékimbeg bashqurdi. Lopnur komitétining aktipliri köpligen naraziliq namayishlirini, muxbirlar bilen uchrishish yighinlirini ötküzüp, ‛yadro qoralgha yol yoq!‚, ‛lopnurda sinaqlar toxtitilsun!‚ dégen sho'arlarni otturigha qoyup, tégishlik orunlargha muraji'etlerni tapshurdi. Chünki lopnur sinaq meydanida partlitilghan atom zerdabini tarixiy wetinimizdiki qérindashlirimiz köp tartiwatatti. Bu partlitishlar uningsizmu yüriki mujulup, qan yutuwatqan atilirimiz bilen anilirimizning, téxi balaghet yéshigha tolmighan qiz-yigitlerning salametlikige ziyan yetküzüp, eng éghir saqaymas aghriqlarning biri bolghan qanning buzulushigha élip kelgen idi. Ay-küni toshmay we mejruh bolup tughuluwatqan balilar sani köpiyiwatatti. Ene shu pütün insaniyetni endishige salghan ejdiha qoralning ünini öchürüsh teshebbusi bilen yüsüpbeg muxlisi, azad hékimbeg, ghojexmet sedwaqasof, mehmud abduraxmanof, hurqiz iliyéwa, qehriman ghojamberdi, abdurazaq imam we bashqimu köpligen öz zéminining heqiqiy wetenperwerliri meydan'gha chiqti.”

Shemshidin ayupofning éytishiche, lopnur komitéti aktipliri shu waqitlarda lopnur sinaq meydanidiki we pütkül dunyadiki atom partlitishlargha qarshi küreshte birleshtürgüch küchke aylan'ghan iken. Atom sinaqlirigha qarshi küreshte “Néwada-shemey” herikiti we uning qarmiqidiki lopnur komitéti da'im bir septe bolup, birla meqsetni-yeni sinaqlarni toxtitip, sinaq meydanlirini yépishni közligen iken.

“Lopnur komitéti” re'isining orunbasari lawazimini atqurghan hörqiz iliyéwa xanimning déyishiche, dunyadiki atom sinaqlirigha chek qoyushta bolupmu “Néwada-shemey” atom sinaqlirigha qarshi xelq'ara herikitining rehbiri, jama'et erbabi, yazghuchi oljas süléyménof köp küch chiqarghan iken.

U qazaqistanning köpligen wilayetliride 500din oshuq yer üsti we yer asti atom sinaqlirining yürgüzülüp, buningdin milyonlighan ahalining zerdab chekkenlikini, kéyinki yillardimu atom siniqining zerdabini dunyagha pash qilishta “Néwada-shemey” herikiti bilen bir septe 1992-yili qurulghan “Lopnur komitéti” ningmu köpligen ishlarni qilghanliqini otturigha qoydi.

U mundaq dédi: “Bizning wezipimiz mejburiy türde sinaq meydanini yépish emes, belki atom sinaqlirining u, ya bu eldiki ahalige ziyan yetküzidighanliqini ademzatqa yetküzüshtin, addiy ahalige chüshendürüshtin ibaret boldi. Shuning üchün bizning birinchi wezipimiz qedimiy zémin sherqiy türkistanda ‛lopnur‚ dégen chong sinaq meydanining mewjut ikenlikini hemmige anglitishtin ibaret idi. Bizning qilghan ishimiz atom siniqigha qarshi barliq xelq'ara jama'etchilikni xitayning lopnurdiki sinaqlirini öginishke jelp qilishqa qaritildi. Lopnurda 48 din oshuq atom siniqi yürgüzülgen idi. Eger shemey we lopnur atom sinaqlirini sélishturidighan bolsaq, shemey toghriliq xewer köpchilikke melum bolghan bolsa, emdi lopnur sinaq meydani peqet oljas süléyménof qurghan ‛lopnur komitéti‚ ning pa'aliyetliri arqisidila ashkarilandi. Biz ishni xelq'aragha bu heqte axbarat tarqitishtin bashliduq. Bu ish yaponiyede bashlandi. Xiroshima we nagasakida andin qirghizistanda, qazaqistanda, amérikida bolup biz 15 tin oshuq naraziliq namayishlirini ötküzduq. Bizning bu ishimizda pütkül dunyadiki terepdarlirimiz yardemleshti. Nursultan nazarbayéfning shemey atom siniqini üzül-késil yépishi hem bashqa memliketlernimu shuninggha dewet qilish arqisida barliq memliketler sinaqlarni waqtinche toxtitishigha élip keldi.”

Hurqiz iliyéwaning éytishiche, shemey sinaq meydani üzül-késil yépilghan bolsimu, qalghan memliketler hazirche buni waqitliq toxtitish bilen cheklen'gen iken. U hazirqi waqitta atom sinaq meydanlirini yépish boyiche ishlar toxtap qalghan bolsimu, emma dunya alimlirining mezkur sinaq aqiwetlirini tetqiq qilish boyiche ishlarni hazirghiche dawam qiliwatqanliqini ilgiri sürdi. Hurqiz iliyéwa barliq memliketlerde atom siniqini yürgüzüsh waqitliq toxtitilghandin kéyin tekshürüsh ishlirining bashlan'ghanliqini, shu jümlidin Uyghur élidiki lopnur sinaq meydanida yapon tetqiqatchiliri bilen birlikte tekshürüsh élip bérishqa heriket qilghan bolsimu, emma xitay hökümitining buninggha ruxset bermigenlikini bildürdi. 

U sözini dawam qilip, yene mundaq dédi: “3-Basquchta men yapon doxturlirini panfilof nahiyisining yarkent shehirige élip keldim. Bu 1998- we 2000-yillarning bashliri idi. On yapon doxturi shu yerde bir yérim ay ishlidi. Mende bu heqte yézilghan kitabmu bar. Bu tekshürüshlerdin kéyin ular yaponiyede yighinlar uyushturup, yarkent we taldiqorghan sheherliridiki weziyet heqqide toxtaldi. 1997-Yili biz ‛lopnur sinaq meydani heqqide némilerni bilimiz?‚ namliq kitabni neshr qilduq. Uning aptorliri tonulghan fizika alimi iwan chasnikof we men. Biz bir qatar memliketlerge bérip, atom sinaq meydanliri toghriliq melumatlar topliduq. Bizge yapon doxturliri bilen melumat yighishta bolupmu shu waqittiki‛pana‚ fondining bashliqi magélan sheripof we shundaqla lopnur komitétining ezasi tursun'ay iminowa, extirim exmetowa köp maddiy we meniwi yardem körsetti.”

Siyasetshunas we tarixchi qehriman ghojamberdining éytishiche, lopnur sinaqlirining zerdabi xuddi qazaqistanning shemey sinaq meydini oxshash hazirmu dawamlashmaqtiken. 

U mundaq dédi: “Xitay hökümiti lopnurda 1963-yili 1-öktebirdin bashlap 1996-yili 29-iyulghiche 48 yer asti we yer üsti partlitishlirini emelge ashurghan. Chet'ellik mutexessislerning melumatlirigha qarighanda, atom sinaqliridin 250 mingdin 300 mingghiche adem wapat bolghan, 1 milyondin oshuq ahale her xil derijide nurlinishqa duchar bolghan. Bezi gheyriy resmiy melumatlar boyiche, 1990-yillirining otturisida atom sinaq meydanigha tutash rayonlarda béghir we üchey raki késellirining derijisi ottura hésabtin 13-15 hesse yuqiri bolghanliqi ashkarilandi.”

Uning éytishiche, Uyghur éli merkiziy asiyadiki ékologiyilik jehettin eng ajiz rayon bolup hésablinidiken. Mesilen, köchüp yüridighan lopnur köli etrapidiki yüzligen ushshaq köller yadro sinaqlirining aqiwetliridin qurup ketken. Mundaq misallarni yenimu köplep keltürüshke bolidiken. 

Qehriman ghojamberdi yene xitay rehberlikining atom sinaq zerdablirini mushu kün'giche xelq'ara jama'etchiliktin we yerlik xelqtin yoshurup kéliwatqanliqini, uning aqiwetlirini yoqitish üchün héch qandaq chare qollanmaywatqanliqini ilgiri sürdi.