Yaponiye axbarati: béyjing abéning herbiy heriketlendürgüch küchige sezgürlük bilen diqqet qilmaqta

Yaponiye téléwizorida tarqitilghan, yaponiye bash weziri shinzo abé bashchiliqidiki hökümet ezalirining yaponiye asasiy qanunigha tüzitish kirgüzüsh söhbet yighinidin süretke élin'ghan. 2014-Yili may.

Ikkinchi dunya urushidin kéyin, yaponiyening asasiy qanunida yeni tinchliq qanunining toqquzinchi maddisida: “Yaponiye özini qoghdash qismining herbiy salahiyet bilen hujum qilish we yaki urush qilish hoquqi bolmaydu. Peqetla mudapi'e qilish hoquqila bolidu” dep belgilen'gen idi.

Yéqinda, yaponiye bash weziri shinzo abé bashchiliqidiki hökümet mezkur qanun'gha özgertish kirgüzüsh heqqide jiddiy muzakire élip barmaqta. Eger bu qanun özgertilse yaponiye urush qilish hoquqigha ige bolidu. Bu ehwal, metbu'atlarda qizghin munazire peyda qilipla qalmastin, belki etraptiki döletlerning jümlidin xitayning diqqitini qozghidi.

Yaponiye metbu'atliridin “Japan taymés géziti” ning 17-may sanida élan qilin'ghan “Béyjing, sé'ol abéning herbiy heriketlendürgüch küchige sezgürlük bilen diqqet qilmaqta” serlewhilik maqalide bildürülüshiche, xitay bilen koréye ötken hepte peyshenbe küni tokyoda ötküzülgen yaponiye bash weziri shinzo abé bashchiliqidiki hökümet ezalirining yaponiye asasiy qanunigha tüzitish kirgüzüsh, özini qoghdash hoquqini cheklesh buyruqini bikar qilish toghrisida élip barghan muzakire söhbet yighinigha naraziliq bildürgen.

Shu küni xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi xu'a chünying yaponiyening bu herikitige naraziliq bildürüp: “Xitay terep yaponiyening bu herikitige sezgürlük bilen diqqet qilip, ishning tereqqiyatini közitiwatidu” dégen. Xu'a chünying xitay kündilik xewerler géziti muxbirining bu heqtiki so'aligha jawab bérip: “Biz yaponiyeni tarixqa qarap béqishqa we bu rayondiki döletlerning bixeterlikige hörmet qilishqa chaqirimiz”, “Abé asasiy qanunning toqquzinchi maddisigha özgertish kirgüzmekchi, bu xil özgertish urushtin kéyin belgilen'gen asasiy qanunda cheklen'gen” dégen.

Peyshenbe küni tokyoda ötküzülgen asasiy qanunning toqquzinchi maddisigha özgertish kirgüzüsh muzakire söhbet yighinigha yaponiyening amérika elchixanisida bash elchilik wezipisini ötigen sabiq elchi shunji yanay qatnashqan bolup u, sözide asasiy qanundiki toqquzinchi maddini özgertishke sewebchi boluwatqan amillar “Bu rayonda xitayning üzlüksiz herbiy iqtisadini ashurushi we shundaqla shimaliy koréyening atom bomba siniqidur” dep éytqan.

Shu küni koréye tashqi ishlar ministiri yaponiyening bu herikitige derhal inkas qayturup, yaponiyening asasiy qanunidiki bu maddisigha tüzitish kirgüzüshini koréye terepning qet'iy qobul qilalmaydighanliqini, eger buninggha özgertish kirgüzülse, koréye yérim arili weziyitining bixeterliki téximu jiddiyliship kétidighanliqini bildürgen.

Tokyoda ötküzülgen asasiy qanunning toqquzinchi maddisigha tüzitish kirgüzüsh muzakire söhbet yighinidin kéyin, yaponiye bash weziri abé bayanat élan qilip asasiy qanun'gha özgertish kirgüzüshtiki öz hökümitining muddi'asi heqqide toxtilip, yaponiye özini qoghdash qismining xelq'ara bixeterlikni ortaq emelge ashurushta téximu köprek rol oynishini meqset qilghanliqini ilgiri sürgen.

Aqsaray shu küni öz ipadisini bildürüp “Amérika bu xildiki munazirining élip bérilishini qarshi alidu we shundaqla qollaydu. Yaponiye qanunida kolléktip özini qoghdash hoquqigha ijazet bérilgen” dégen. Amérika dölet mudapi'e ministirliqining bayanatchisimu tokyoning asasiy qanun'gha tüzitish kirgüzüsh bayanatini qollaydighanliqini we shundaqla amérika hökümiti yaponiye bilen bolghan en'eniwi hörmet we tinchliqni dawamlashturidighanliqigha ishinidighanliqini bildürgen. Maqalide körsitilishiche, amérika prézidénti barak obama bu yil aprél éyida yaponiyede ziyarette bolghanda bash wezir abé bilen élip barghan söhbitide yaponiyeni qollap, yaponiyening bu asasiy qanuni toghrisida qayta oylinip béqishini tewsiye qilghan.

Tokyoda shu küni ötküzülgen asasiy qanun'gha özgertish kirgüzüsh muzakire söhbet yighinidin kéyin, ikki minggha yéqin kishi yighilip bash wezir abéning ishxanisi aldida buninggha qarshi namayish élip barghan. Namayishchilar sho'ar towlap, “Urushqa qarshi turimiz” dégen xetler yézilghan taxtilarni kötürüp namayish qilghan.

Yaponiye döletlik téléwiziye qanili NHK ning tor arqiliq élip barghan shu kündiki ray sinash tekshürüshide 37% kishi abéning bu herikitini qollighan.

Maqalide ilgiri sürülüshiche, eger bu qanun'gha özgertish kirgüzülse, buning bilen yaponiye urush qilish hoquqigha ige bolidiken.

Ziyaritimizni qobul qilghan kagoshima xelq'ara uniwérsitétining proféssori sé'iji asasiy qanunning toqquzinchi maddisigha özgertish kirgüzüsh mesilisi heqqide toxtilip mundaq dédi:
-Hazir élip bériliwatqan qanun özgertish mesilisi bash wezir abéning yétekchilikide élip bériliwatidu. Elwette bu, köpligen siyasiy partiyiler ortaq birlikke kelgendila andin wujudqa chiqishi mumkin. Lékin hazir siyasiy partiyiler birlikke kélip bolalmidi. Birlikke kelgen teqdirdimu eng axiri teklip yaponiye aliy sot mehkimisige yollinip shularning testiqidin ötüshi kérek.

Proféssor sé'iji mezkur qanunning testiqlinish éhtimalliqining yuqiriliqi heqqide toxtilip “Yaponiye asasiy qanunida belgilen'gen belgilimide asasiy qanunni tüptin özgertish mumkin bolmisimu, emma asasiy qanun özgertilmigen shert astida uning ichidiki maddilargha tüzitish kirgüzüshke bolidu dep belgilen'gen” dédi.

Siyasiy iqtisad penliri mutexessisi proféssor sé'iji yaponiyede bu xil qanunni hazirlashqa zörür boluwatqan seweblerning biri, xitayning etraptiki döletlerge herbiy jehettin üzlüksiz tehdit sélishi, qoshna eller bilen bolghan aral majiraliri dep körsetti shundaqla u yene, yéqinda yüz bergen xitay bilen wiyétnam, filippin arisidiki weqelerni misal qilip ötti.