Японийә журнили: русийә вә хитайдин ибарәт икки империйәдики мустәқил болғучилар
2016.10.25

Йеқинда японийәдин чиқидиған “һәптилик хәвәрләр” журнилида японийә шизука университетиниң профессори яң хәййиңниң “русийә вә хитайдин ибарәт икки империйәдики мустәқил болғучилар”намлиқ мақалиси елан қилинди.
Японийәдә тонулған моңғул профессор яң хәййиң “русийә вә хитайдин ибарәт икки империйәдики мустәқил болғучилар” намлиқ мақалисидә, алди билән өзбекистан президенти ислам кәримофниң вапатидин кейинки өзбекистан хәлқиниң өз дөлитиниң кәлгүсидин әндишә қиливатқанлиқи тоғрисида тохтилип:“ташкәнт мәтбуатлири кәримофниң өлүми сәвәбидин хәлқниң қайғуға патқанлиқини билдүрүватқан болсиму, бирақ хәлқниң һәқиқий қайғурватқини әмәлйәттә өзбекистанниң кәлгүси” дәйду.
Мақалидә оттура асияда бәлгилик тәсир қозғиған 14 - әсирдики төмүриләр сулалиси һәққидиму қисқичә тохталған болуп, ислам кәримофниң ана юрти сәмәрқәнд һәққидә тохталған аптор:“сәмәрқәнд көп милләтлик вә көп мәдәнийәтлик шәһәр. Бу йәрдә нурғунлиған тарихий вәқәләр йүз бәргән шундақла бу йәр сәнәт вә шеирийәтниң макани” дәйду.
Аптор мақалисидә оттура асиядики нопуси әң көп һесаблинидиған өзбекистанниң пәрғанә райони деһқанчилиқ, бағвәнчиликни асас қилған чөллүк ичидики бостанлиқ икәнликини шундақла бу райондики хәлқләрниң исламий етиқадиниң күчлүклики сәвәбидин, исламий идийиләргә қарши болған ислам кәримофниң бу районда көп қетим бастуруш елип барғанлиқини тилға алиду.
Аптор мақалисидә, пәрғанә районида оттура асиядики диктактор һакимийәтләргә әң күчлүк тәһдит селиватқан “өзбекистан ислам һәрикити” тәшкилати һәққидә тохтилип:“бу тәшкилат 1990 - йили язда қирғизистанда тәтқиқат елип бериватқан японийәлик инженерни гөрүгә еливалған иди” дәйду.
“өзбекистан ислам һәрикити” тәшкилатиниң әзалири һәққидә тохталған аптор:“бу тәшкилатниң әзалири өзбек, уйғур, чичән қатарлиқ милләтләрдин тәркиб тапқан. Уларниң мәқсити чичәнләрниң русийәдин айрилип чиқип " чичәнистан", уйғурларниң хитайдин бөлүнүп чиқип" шәрқий түркистан" қурушини ишқа ашуруш” дәйду.
Кәримофниң вапатидин кейинки өзбекистанниң сиясий вәзийити һәққидә тохталған аптор:“кәримофниң өлүмидин кейин, ташкәнт һакимийитидә һоқуқ талишиш күриши давамлишиватиду. Бирақ, өзбекистан ислам һәрикити тәшкилатиниң тәсир даириси кеңийип, әза сани илгирикидин көпийип рәсмий күчлинишкә башлиди” дәйду.
Қазақистан президенти нурсултан нәзәрбайиф һәққидә тохталған аптор:“нәзәрбайиф өзиниң әң йеқин достини йоқитип қойди. Ташкәнтидики һоқуқ талишиш күришини көргән нәзәрбайиф әмдиликтә өзиниң из басарини ойлишиш мумкин. Чүнки, қазақистанда пүткүл һоқуқ нәзәрбайиф аилисиниң контроллуқида. Шуңа кәримофниң өлүмидин нәзәрбайиф обданрақ савақ елиши керәк” дәйду.
Аптор мақалидә:“һәқиқий демократик сайлам елип берилмайдиған оттура әсирдики һакимийәтләр кәби дөләт башқуруп келиватқан кәримоф һакимийитиниң кейинки президентиниң ким болушини һазирчә хәлқ билмәйду. Чүнки, оттура асияда кәримофла әмәс, бәлки түркмәнистан президенти ниязоф, қазақистан президенти нурсултан нәзәрбайиф қатарлиқларниң һәммиси өзлиригә қарши тәнқид вә пикирләрни пәқәтла қобул қилмайдиған, охшимиған қараштики кишиләрни дүшмән һесаблайдиған ханлиқ түзүм бәрпа қиливалған мустәбит, диктаторлардин ибарәттур” дәйду.
Аптор йәнә мақалисидә:“демократийә вә ханлиқтин ибарәт икки йүзи болған оттура асиядики бу дөләтләрниң өмри мениңчә анчә узунға бармиса керәк”дәйду.
Профессор яң хәййиң бу йил июл ейида “японийә һәптилик хәвәрләр”журнилда елан қилған “бу көчмән чарвичилар районини ким контрол қилалайду?”сәрләвһилик мақалисидә оттура асияниң кәлгүсидә кимләр тәрипидин контрол қилинидиғанлиқи тоғрисида дәсләпки қәдәмдә өзиниң бәзибир қарашлирини оттуриға қоюш билән биргә, нөвәттики уйғур мәсилиси тоғрисидиму тохталған.
Профессор яң хәййиң мәзкур мақалисидә, оттура асиядики түркий хәлқләрниң әслидинла йилтизи бир икәнлики шундақла мәдәнийәт, тил, дин җәһәттики охшашлиқларниң кәлгүсидә уларни бирләштүридиған муһим амилларниң бири икәнлики тоғрисида тохтилип:“бу райондики түркий хәлқләр өз тарихида өз алдиға охшимиған ханлиқларни қуруп, өзлиригә өзи хоҗа болуп кәлгән. Улар тинчлиқни сөйидиған, баравәрликини һемайә қилидиған хәлқләр болғанлиқтин тарихта әтрапидики әлләр билән инақ өткән иди” дәйду.
Профессор яң хәййиң мақалисидә йәнә, оттура асияда тинчлиқни әмәлгә ашуруш үчүн алди билән хитайдики уйғурлар мәсилисиниң тоғра йол билән һәл қилинишини тәкитлигән болуп, у бу һәқтә телефон зияритимизни қобул қилип : “советләр иттипақи ағдурулуп түркий вә башқа хәлқләр өз дөлитигә игә болди. Бирақ, уйғурлар йәнила дөләтсиз қалди. Уйғурлар мәсилиси йәнила хәлқаралиқ мәсилә болуп давамлишиватиду. Бу мәсилә хитай вә русийәниң тоғра бир тәрәп қилишиға бағлиқ. Чүнки, бу мәсилә тоғра бир тәрәп қилинмиса, уйғурлар әлвәттә өз тәғдирини өзи бәлгиләш һоқуқини қолға кәлтүрүш үчүн давамлиқ күрәш қилиду” деди
Японийәдики милләтләр мәсилиси тәтқиқатчилиридин суми ханим зияритимизни қобул қилип профессор яң хәййиңниң оттура асия мәсилилири бойичә елан қилған мәзкур мақалиси һәққидә тохтилип:“кәримофниң өлүмидин кейин, өзбәкистанниң сиясий вәзийити давалғуш һалитигә өтти. Әлвәттә бу оттура асиядики башқа дөләтләргә бәлгилик тәсир көрситиши мумкин. Әгәр оттура асияда “әрәб баһари” кәби сиясий һәрикәт башланса, ундақта буниң ақивитини мөлчәрләш тәс” деди.
Юқириқи аваз улинишидин тәпсилатини аңлаң.