Yawropa parlaménti ezalirining Uyghur mesilisi heqqidiki bayanliri (4)
2018.10.15
4-Öktebir küni firansiyening strasburg shehiride chaqirilghan yawropa parlaméntining omumiy yighinida jaza lagérliri mesilisini öz ichige alghan Uyghurlar toghrisida 15 maddiliq qarar maqullan'ghan idi. Mezkur qarar maqullinishtin ilgiri yawropa parlaméntining bezi wekilliri xitay bésimigha qarshi Uyghur diyari we jaza lagérliri toghrisida nahayiti keskin pikirlerni otturigha qoyup ötti. Herbir parlamént ezasining pikir bayan qilish waqti peqetla 1 minut bolsimu, emma bu 1 minut ichide Uyghur diyaridiki éghir weziyet oxshimighan nuqtilardin roshen yorutup bérilgen.
Dunya Uyghur qurultiyi tetqiqat merkizining mudiri enwer exmet ependi yawropa parlaménti ezalirining bu nutuqlirini “Xitayning heqiqiy mahiyitini échip bergen nutuqlar” dep bahalidi.
Yighinda “Erkin yawropa we démokratiye guruhi” ning en'gliyelik wekili margot parkér xanim sözide xitayni öz mejburiyetlirini ada qilishqa chaqirghan. U mundaq dégen: “Xelq'arada xitayning roli zor we barghanséri zoriyiwatidu. Emma xitayning buninggha mas qedemde öteshke tégishlik mejburiyetliri hem mes'uliyetliri bar. Xitay buning höddisidin chiqishi lazim. Xitayning iqtisadi tereqqiy qilghan bolsimu, emma uning kishilik hoquq saheside ilgirilesh bolmidi. Bolupmu shinjang rayonida éghir derijidiki insaniy hoquq depsendichiliki mewjut. Xitay buni xelq'aragha ‘esebiy islamiy térrorluqqa qarshi turush’ dep izahlawatqan bolsimu, emma uning bu jehette yolgha qoyuwatqan siyasetliri chektin éship, qizil siziqtin halqip ketti. Shinjangda Uyghurlardin ibaret asasliq yerlik milletning kishilik heqliri depsende qiliniwatidu we bu millet xarliniwatidu. Xitay eger xelq'arada küchlük bir dölet bolimen deydiken, kishilik hoquq saheside öz zimmisidiki mejburiyetlirini ada qilishi kérek. Xitayning qandaq bir dölet bolghanliqini uning kishilik hoquq jehette ijabiy yaki selbiy netije yaratqanliqi belgileydu.”
“Yawropa xelq partiyesi guruhi” ning ruminiyelik wekili ksaba sogor sözide herbir Uyghur a'ilisidin birdin kishining tutqun'gha uchrighanliqini bayan qilghan. U mundaq dégen: “Xitaydiki insaniy heq-hoquq depsendichiliki toghrisida biz uzundin buyan anglap kéliwatimiz. Hemmidin ziyade bolghini bügün az sanliq millet bolghan Uyghur, tibetler üstidin yürgüzülüwatqan heddidin artuq étnik we diniy jehetlerdiki basturushtur. Bolupmu shinjang rayonidiki ‛terbiyelesh orni‚ dep nam qoyulghan jaza lagérliridiki depsendichiliklerdur. Bu yerge qamalghanlar qaytip chiqalmaydu. Zadi qanchilik ademning qamalghanliqi téxi namelum. Melum bolghini shuki, herbir Uyghur ahalisining bir ezasi tutup kétilgen. Eger xitay bilen bizning arimizda kishilik hoquq di'alogi ötküzüshning yene zörüriyiti mewjut bolsa, bu paji'elerge derhal xatime bérishni aldinqi orun'gha qoyushimiz lazim.”
Uyghur ziyaliysi, gérmaniyediki jama'et erbabi ablimit tursun ependi yawropa parlaméntining qararini “Uyghur xelqining ahu-zarining axiri dunyagha anglan'ghanliqidin we d u q qatarliq muhajirettiki Uyghur teshkilatlirining tinimsiz ejridin” dep qaraydighanliqini tilgha aldi.
“Yawropa xelq partiyesi guruhi” ning polshaliq wekili kristof hétman Uyghur baliliriningmu “Terbiyelesh lagérliri” gha qamalghanliqini otturigha qoyghan parlamént ezasidur. U mundaq dégen: “Shinjang Uyghur aptonom rayonidiki bügünki weziyet bu yerde Uyghur we qazaqlargha qarita étnik we medeniyet qirghinchiliqi yüz bériwatqanliqini körsetmekte. Türkümlep Uyghurlar we qazaqlar ‛terbiyelesh orni‚ dégen namdiki jaza lagérlirigha qamilipla qalmay, ularning perzentlirimu ‛balilar jaza lagérliri‚ gha solanmaqta. Xitayning az sanliq bir milletning milliy kimlikige tajawuz qilishi chektin ashqan. 2017-Yili xitay da'iriliri 75 dane ‛balilar terbiyelesh orni‚ qurup chiqqan. Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilatining melumatlirigha asaslan'ghanda, 30 milyon dollardin artuq pul xejlep, zamaniwi közitish apparatliri tesis qilip, Uyghurlarni kishilik erkinlikidin mehrum qilidighan omumyüzlük nazaret sistémisigha mehkum qilghan. Xitay hakimiyiti Uyghur rayonidiki barliq nazaretlerni bikar qilishi, lagérlarni taqap, tutqundiki Uyghurlarni azad qilishi, türmilerdiki siyasiy mehbuslarni derhal qoyup bérishi lazim we biz bu rayon'gha közitish guruppisi ewetip Uyghurlarning kishilik heqlirining depsende qilinish ehwalliri tekshürüshimiz kérek.”
“Yawropa xelq partiyesi guruhi” ning chéx jumhuriyiti wekili stanislaw polchak jaza lagérliri mesilisini “Étnik urush” dep atighan parlamént ezasidur. U mundaq dégen: “Xitaydiki Uyghurdin ibaret az sanliq bir milletning insaniy heqlirining depsende qiliniwatqanliqi toghrisida her xil qarashlar otturigha qoyuldi. Lopéz ependi jaza lagérliri we buning xelq'aradiki delilliri heqqide toxtaldi hemde xitay bilen bu heqte derhal sözlishishni tilgha aldi. Shafxa'usér ependi bolsa lagérlarning mewjut bolushidiki pakitlarni yétersiz dep izahlighan boldi. Méning deydighinim, xitayning ‛térrorluqqa qarshi turush‚ sho'ari astida élip bériwatqan basturushliri we bügün Uyghurlarning béshigha kéliwatqan külpetler bu rayonda étnik urush yüz bériwatqanliqini körsetmekte. Milyonlighan Uyghurlar lagérlarda qiynalmaqta. Bu az sanliq milletning kimliki we mewjutluqi üchün qolimizdin néme kelse shuni derhal qilishimiz, ularni insaniy hoquq depsendichilikidin azad qilishimiz lazim.”
“Yawropa erkinlik partiyesi we démokratiye partiyesi ittipaqi guruhi” ning en'gliyelik wekili wajid xan mundaq dégen: “Bir dölet eger saqchi döliti tüzümide milyonlighan insanni lagérlargha qamap tutqunda yashashqa mejburlisa, bu xil éghir derijidiki kishilik hoquq depsendichiliki insaniyetke qarshi jinayet hésabida xelq'ara sotning jazasigha uchraydu. Xitay hökümitining iqtisadiy tereqqiyat tosalghuliridin endishide boluwatqanliqi éniq. Emma buning muwapiq charilirini izdesh lazim. Xelq'ara axbarat wasitiliridiki uchurlardin melum bolushiche, Uyghur aptonom rayonida xitay hökümiti 1 milyon bilen 2 milyon arisidiki Uyghurlarni jaza lagérlirigha qamap ularning insaniy heqlirige tajawuz qilmaqta. Men xitayni lagérlarni derhal taqap, insaniy heq-hoquq depsendichilikini derhal toxtitip tutqundiki Uyghurlarni azad qilishqa chaqirimen. Yawropa ittipaqi hazirgha qeder xelq'arada kishilik hoquqni qoghdashning aldinqi sépidin orun élip keldi. Bu apetke xatime bérishtimu özining rolini jari qildurushini ümid qilimen hemde her bir parlamént ezasining mezkur qarargha aktip awaz qoshushini soraymen.”
D u q tetqiqat merkizi mudiri enwer ehmet ependi yawropa parlaméntida qolgha keltürülgen bu netijige yuquri baha berdi.