Yawropa parlaménti ezalirining Uyghurlar mesilisi heqqidiki bayanliri (5)

4-Öktebir firansiyening shitrasburg shehiride chaqirilghan yawropa parlaméntining omumiy yighinida Uyghur diyaridiki xitay teripidin “Terbiyelesh merkezliri” dep atalghan “Jaza lagérliri” mesilisini öz ichige alghan halda Uyghurlar toghrisida 15 maddiliq qarar maqullinishtin ilgiri, yawropa parlaméntining bezi wekilliri xitay bésimigha qarshi Uyghur diyari we jaza lagérliri toghrisida nahayiti keskin pikirlerni otturigha qoyup ötti.

“Yawropa parlaménti sotsiyalistlar we démokratiyeni ilgiri sürüsh guruhi” ning litwaliq wekili pétras a'ustrewishi'us(Petras Auštrevičius) ependi Uyghurlarning héchqandaq tallash hoquqi yoqluqini ilgiri sürgen parlamént ezasi. U mundaq deydu: “Nahayiti uzun yillardin buyan, xitay hakimiyiti Uyghurlarni tereqqiyattin uzaq tutup kelgen. Uyghurlar tutqun qilishlar, qirghin qilishlargha uchrighan. Uyghurlarning diniy we medeniy jehetlerdin terbiyelinish heqliri pütünley tartiwélin'ghan. Bügünki jaza lagérliri siyasitige kishining ishen'güsi kelmeydu. Uyghurlar bashqa milletlerge oxshashla özining dinida yashiyalishi, xas medeniyitini yashnitalishi, ularda tallash hoquqi bolushi lazim. Emma ré'alliq bundaq emes. Yawropa komitéti xitay bilen bolghan söhbet we di'aloglarda bu mesilige qarita öz meydanini éniq otturigha qoyushi lazim”.

“Yawropa xelq partiyesi guruhi” ning portugaliyelik wekili josé inaki'o fari'a (José Inacio Faria) ependi xitayni assimilyatsiye siyasitini toxtitishqa chaqirghan parlamént ezasi. U mundaq deydu: “Parlaméntimizda xitaydiki kishilik erkinlik, insaniy hoquq depsendichilikige a'it köpligen mesililer we buning pakitliri yéterlik derijide otturigha qoyuldi hemde ispatlandi. Bolupmu, xitayning yéngi partiye rehbiri hakimiyetke chiqqandin kéyin mustebit siyaset bilen xelqni éghir réjim astida tutup kelmekte. 2013-Yili shi jinping xitaydiki kishilik hoquq weziyitining yaxshilinidighanliqini tilgha alghan idi. Körüwatqanlirimiz eksiche bolmaqta, insaniy hoquq ilgirikidinmu bekrek téximu esheddiy derijide depsende qilinmaqta. Nurghunlighan pakitlar we melumatlar Uyghur rayonidiki Uyghur we qazaqlarning bésimgha uchrawatqanliqini, lagérlargha türkümlep qamilip diniy étiqadidin mejburiy ayriwétiliwatqanliqini, assimilyatsiye qilip yoqitish xewpige uchrawatqanliqini delillimekte. Bu xil assimilyatsiye siyasiti derhal toxtitilishi kérek!”

D u q ning yawropagha mes'ul wekili esqerjan ependi yawropa parlaménti ezalirining nutuqliri we bu qétim qobul qilin'ghan Uyghurlargha munasiwetlik 15 maddiliq qarar heqqide özining qarashlirini otturigha qoyup ötti.

“Yawropa xelq partiyesi guruhi” ning chéx jumhuriyetlik wekili mixa'éla soxdrowa(Michaela Sohdrova) xanim xitayning Uyghur tutqunlirini ichkiri ölkilerge yötkewatqanliqini otturigha qoyghan parlamént ezasi. U mundaq deydu: “Bizning shinjang heqqide anglighanlirimiz zor endishe qozghaydighan mesilidur. Bir milyon insan terbiyelesh merkizige qamalghan. Shinjang dunyadiki eng chong türmige aylan'ghan. Bu tutqunlar térrorizm gumani yaki idiyesi térrorluq bilen yuqumlan'ghanlar süpitide teswirlenmekte hemde xitay térrorluqqa qarshi turush üchün qollan'ghan wasite bolghanliqini ilgiri sürmekte. Emeliyette, xitayning térrorizmgha qarshi küreshni suyi'istémal qiliwatqanliqi ashkara bolmaqta. 1-Öktebir nurghunlighan tutqunlar bronéwiklarning muhasiriside dériziliri étiwétilgen poyizlarda xitayning shimaliy ölkilirige yötkelgen. Bu istalin dewridiki sowét ittipaqining basturushlirini eslitidu. Yawropa ittipaqi bu xil éghir weziyetning dawamlishishigha xatime bérish we rayonning tinchliqini eslige keltürüsh üchün tedbir qollinishi kérek”.

“Yawropa xelq partiyesi guruhi” ning xorwatiyelik wekili dubrawka suysa(Dubravka Suica) xanim yawropa parlaméntining jaza lagérliri mesiliside xitayning saxta teshwiqatining mahiyitini ashkarilighanliqigha rehmitini bildürgen parlamént ezasi. U mundaq deydu: “Yawropa parlaméntining jaza lagérliridiki Uyghurlar we qazaqlarning insaniy hoquq mesilisi üchün mexsus bu yighinni uyushturghanliqigha rehmet éytimen. B d t bilen xitay otturisida Uyghurlar bilen qazaqlarning kishilik heq-hoquqi mesiliside talash-tartishlar bolup, xitay hakimiyitining jaza lagérlirini derhal taqishi, Uyghurlar bilen qazaqlarni qoyup bérish telep qilin'ghanda, xitay terep inkar qilghan, bu yerde oyun oynighan idi. Xitay hakimiyiti muxbirlarning jaza lagérliri toghrisida toghra melumat igilishige tosalghu bolmaqta hemde qilmishlirini yoshurmaqta. Mushundaq éghir bir weziyette yawropa parlaméntining jiddiy yighin chaqirip, heqiqetni otturigha chiqarghanliqi we bu xususta munazire qozghighanliqi, xitayning xata teshwiqatlirigha xatime bergenliki intayin yaxshi bir ish boldi. Men yawropa ittipaqining jaza lagérlirini derhal taqap, tutqundiki Uyghur we qazaqlarning azadliqi üchün jiddiy tedbir qollinishini ümid qilimen.”

Parlamént yighinida axirqi qétim söz alghan “Yawropa sotsiyal libérallar partiyesi” ning polshaliq wekili elzbi'éta bénkowska(Elżbieta Bieńkowska) xanim Uyghurlarning xelq'araning yardimige mohtaj ikenlikini tilgha alghan parlamént ezasi. U mundaq deydu: “Xitaydiki kishilik hoquq weziyitining barghanséri nacharlishiwatqanliqidin hemme kishining xewiri bar. Bolupmu, Uyghurlarning medeniyet, din, tereqqiyat, ish pursetliri, bixeterliki, erkinliki mesiliside kishini endishige salidighan amillarning köplüki heqqide melumatlar yéterlik. Bügün milyonlighan Uyghurlar jaza lagérlirigha qamilip wehime ichide hayat köchürmekte. Jem'iyettiki qolum-qoshnilarmu bir biridin endishe qilip yashimaqta. Chetke qéqilmaqta. Xitay zulumi astida charisiz qalghan Uyghurlar hazir xelq'araning jiddiy yardimini kütmekte. Biz bu yil 7-ayda xitay bilen bolghan axirqi di'alogimizda azsanliq milletlerning din, medeniyet mesilisini, bolupmu Uyghurlarning hazirqi éghir weziyitini otturigha qoyghan iduq. Bügün muhim bolghini, xitayni b d t ning qa'ide-qanunlirigha boy sunushqa mejburlash, xelq'ara kishilik hoquq ehdinamilirige ri'aye qilishqa qistash lazim. Hemmidinmu muhimi shinjangdiki Uyghurlarning oy-pikir erkinlikige, kishilik heqlirige, étiqad erkinliki we erkin yötkilish hoquqigha, yighilish erkinlikige kapaletlik qilish, qanun döliti siyasitini bu rayonda emeliyleshtürüshke türtke bolush lazim”.

Yawropa parlamént ezalirining yuqiriqi nutuqliri axirlashqandin kéyin, 700 din artuq parlamént ezasi qatnashqan bu yighinda 650 din artuq parlamént ezasining maqulluqi bilen Uyghurlar we jaza lagérlirigha munasiwetlik 15 maddiliq qarar resmiy qobul qilin'ghan.

D u q diniy ishlar komitéti mudiri, “Yawropa sherqiy türkistan birliki” teshkilatining re'isi turghunjan alawudin ependi yawropa parlaméntining 15 maddiliq qararini “Tarixiy qarar” dep atidi hemde uning xitaygha zor zerbiler élip kélidighanliqini ilgiri sürdi.