Yawropa parlaménti ezalirining Uyghur mesilisi heqqidiki bayanliri (3)
2018.10.12

4-Öktebir fransiyening strasburg shehiride chaqirilghan yawropa parlaméntining omumiy yighinida jaza lagérliri mesilisini öz ichige alghan Uyghurlarning omumiy weziyiti toghrisida 15 maddiliq qarar maqullighan idi. Mezkur qarar maqullinishtin ilgiri yawropa parlaméntidiki oxshimighan partiye-guruhlarning wekilliridin terkib tapqan parlamént ezaliri Uyghur diyari we jaza lagérliri toghrisida her xil qarashlirini otturigha qoyup ötti.
“Yawropa ittipaqi solchillar konfédiratsiyoni - shimaliy yawropa guruhi” ning portigaliyelik wekili jo'a piménta lopés mundaq dégen: “Amérika dölet mejlisidiki bayanlar 1 milyondin artuq Uyghurning lagérlarda insaniy heqlirining depsende qilishlargha uchrawatqanliqi toghrisida anglighanlirimizning rastliqini mu'eyyenleshtürdi. Bir döletning bu qeder cheklimisiz basturushlirigha, insaniy heq-hoquqlargha qarita derijidin tashqiri depsendichilik heriketlirige kishining ishen'güsi kelmeydu. Biz 3-dölette yashawatqan Uyghurlardin jaza lagérlirigha a'it intayin heyran qalarliq hékayilerni anglawatimiz. Yawropa ittipaqi öz menpe'eti üchün impiriyalistlarning bu qeder éghir basturushlirigha süküt qilidighan bir orun bolup qalmasliqi lazim.”
“Yawropa erkinlik partiyesi we démokratlar partiyesi ittipaqi guruhi” ning éstoniyelik wekili urmas pa'ét mundaq dégen: “Xelq'ara kishilik hoquq organliri xitaydiki ‛qayta terbiyilesh merkizi‚ atliq lagérlar yaritiwatqan insan heqliri depsendichiliki toghrisida toxtiliwatidu. Xitay dunyadiki eng küchlük dölet bolimen dep öz xelqini azablisa xatalishidu. B d t ning melumatliridin 1 milyon Uyghurning heqsiz halda lagérlargha qamalghanliqi melum. Uruq-ewladliri ularning nelerge qamalghanliqini, hayat yaki ölgenliki bilmeydu. Xitay hakimiyiti bu rayonda oxshimighan téxnikilar bilen kocha-koylarni, öylerni, mashinilarni nazaret qilish üsküniliri ornitip teqib astida tutmaqta. Xitay hakimiyiti ghayib qilin'ghanlarning isimlirini ashkarilishi, xelq'ara kishilik hoquq ehdinamilirige ri'aye qilishi, yawropa ittipaqi bu téma heqqide xitay hakimiyiti bilen keskin sözlishishi lazim.”
Gérmaniyediki Uyghur jama'et erbabi ablimit tursun ependi yawropa parlaménti ezalirining nutuqliri toghrisida toxtalghanda bu geplerni goya Uyghurlar sözlewatqandek Uyghurlarning yürikidin chiqqan sadadek hés qilghanliqini tilgha aldi.
“Erkin yawropa we démokratiye guruhi” ning italiyelik wekili fabiyo massimo kastaldo mundaq dégen: “Xitayning jaza lagérliridin chiqqan sayragül sawutning melumatlirigha köre xitayning terbiyilesh lagérlirigha qamalghan 1 milyondin artuq Uyghur we qazaq sükütte, qorqunch ichide hayat köchürmekte. Emma ularning sanining zadi qanchilik ikenliki téxi melum emes. Bu heqte ashkarilan'ghan éniq melumatmu yoq. Bizge éniq melum bolghini, u yerdiki az sanliq bir millet xelqining béshigha kéliwatqan külpetler, kishilik heq-hoquqlirining éghir derijide depsende qilinishidur. Zerbe yep tutup kétilgenlerning öz makanlirigha qaytip kélelmesliki, ghayib qilinishi hemde bu terbiyilesh lagérlirining zadi qeyerdilikining bilinmesliki bizni endishige salidighan we yawropa ittipaqi süküt qilalmaydighan, xitaydin hésabini soraydighan mesilidur.”
“Yawropa milletliri erkinlik guruhi” ning fransiyelik wekili jé'an lushafxa'usér Uyghurlar heqqide qarar qobul qilishqa qarshi chiqqan parlamént ezasi. U mundaq dégen: “Shinjang rayonida xéli yillardin buyan radikal küchlerning zorawanliq heriketliri yüz bérip kelgen, islam qoralliqliri bash kötürgen. Bu xil radikalliqni qaysi bir dölet nazaret qilmaydu we uning aldini almaydu? xitayning qiliwatqinimu del mushu. ‛2 milyon Uyghur terbiyilesh lagérlirida jazaliniwatidu‚ dégenlik külkilik bir gep hem buning ispatimu yoq. Bu san parizh nopusining yérimigha toghra kélidu. Buni tilgha keltürüshke qiziqqanlar aldi bilen tekshürüp körüshliri lazim.”
“Yawropa xelq partiyesi guruhi” ning érlandiyelik wekili sé'an kélli mundaq dégen: “Biz bügün xitaydiki kishilik hoquq weziyitidiki nachar ehwallar toghrisida, bolupmu azsanliq bir milletning kishilik heqqining boghulushi üstide toxtiliwatimiz. Uyghurlar we bashqa azsanliq milletler uchrawatqan cheklimiler we ularning kündilik hayatining keng kölemde müshkülatlargha yoluquwatqanliqi otturigha qoyulmaqta. Yawropa ittipaqi bu siyasiy tutqunlar heqqide xitay hökümiti bilen sözliship bu nachar weziyetning yenimu yamanliship kétishining aldini élishi lazim. Men tutqundiki kishilerning derhal azad qilinishini, Uyghurlarning oy-pikir, yighilish erkinlikining da'im kapaletke ige qilinishini ümid qilimen. Démokratiye we kishilik hoquq mesilisi xitay bilen yawropa birliki munasiwetliridiki da'imliq téma. Buning shinjangdiki weziyetning özgirishige yardimi tégishini xalaymen.”
“Yawropa erkinlik partiyesi we démokratiye partiyesi ittipaqi guruhi” ning ispaniyelik wekili ramon trémosa balchéls mundaq dégen: “Men aldi bilen xitayning shinjang Uyghur aptonom rayonidiki Uyghurlar toghrisida uyushturulghan bu yighinning ishtirakchilirigha salimimni bildürimen. Biz yawropa parlaméntini ‛kishilik hoquq uniwérsal bayannamisi‚ ning rohigha bina'en xitaydiki kishilik hoquq depsendichilikige étiraz bildürüsh mejburiyiti astida ‛terbiyilesh merkizi‚ namidiki lagérlarni taqash we uninggha qamalghan insanlarni azad qilish yolida izdinish élip bérishqa chaqirimiz hemde bu lagérlargha qamalghan 1 milyon insan üstidin yürgüzülgen keng kölemlik zorawanliqlarni tekshürüsh üchün musteqil közetküchiler ajritishni soraymiz. Xitay büyük bir dölet. Bu döletning étnik jehette az sanliq hésablan'ghan Uyghurlar we tibetliklerdin qorqup medeniyet qirghinchiliqi yürgüzüsh arqiliq téximu küchlük bir döletke aylinalishi natayin. Men Uyghurlargha, tibetke we xitaygha erkinlik tileymen.”
Dunya Uyghur qurultiyi tetqiqat merkizining mudiri enwer exmet ependi yawropa parlaménti ezalirining bu bayanliridin, ularning Uyghurlarning nöwettiki weziyitidin yéterlik derijide melumatlargha ige ikenlikini éniq körüwalghili bolidighanliqini eskertti.