Блумберг гезити: “хитай йүз тонуш системиси арқилиқ ғәрбий районидики хәлқни қоршавға алди”

Мухбиримиз ирадә
2018.01.19
meschit-nazaret-tekshurush-aparat-1.jpg Уйғур елида коча, мәһәллә вә мәсчитләрни көзитиш үчүн булуң пучқақларға орнитилған көзитиш аппаратлириниң бири. 2010-Йили 2-июл, үрүмчи.
AFP

Америкидики нопузлуқ гезитләрдин “блумберг” хәвәрлиридә “хитай йүз тонуш системилири арқилиқ ғәрбий районидики хәлқни қоршавға алди” мавзулуқ бир парчә хәвәр елан қилинди. Хәвәрдә, хитай һөкүмитиниң назарәт аппаратлириниң уйғур елидин ибарәт бу “тәҗрибихана” да йеңи тәқиб васитилирини синақ қиливатқанлиқи һәққидә муһим мәлуматлар берилгән.

“блумберг” гезити пәйшәнбә күни елан қилған мәзкур хәвиридә ашкарилишичә, уйғур елида синақ қилиниватқан “йүз тонуш” камера системилири бәлгилик “нишанлиқ кишиләр” әгәр күндилик һаятида бәлгиләнгән даиридин чиқип кәткән тәқдирдә сақчи даирилиригә сигнал беридикән. Өз исмини ашкарилашни халимиған, әмма юқиридики системидин хәвәрдар кишиниң мухбирға билдүрүшичә, бәлгилик даирә шу “нишанлиқ киши” ниң өйи билән иш орниниң арилиқидин тәшкил тапқан 300 метирлиқ даирини көрситидикән. Демәк, бир киши әгәр 300 метир даиридин чиқип кәткән тәқдирдә мунасивәтлик даириләр дәрһал сигнал тапшуруп алидикән.

Мақалидә бу һәқтә мундақ дейилгән: “мана бу сигнал қурулуши пакистан вә афғанистанға чегралинидиған вә 10 милйон әтрапида уйғур мусулманлириниң юрти шинҗаңниң қандақ қилип хитайниң зор көләмлик тәқиб вә назарәт техникилирини синақ қилидиған тәҗрибиханисиға айланғанлиқиниң йәнә бир мисалидур. . . Бу район нөвәттә дунядики әң зор сақчи дөлитиниң биригә айланди.” 

Мәзкур мақалидә америка дөләт бихәтәрлики министирлиқи санлиқ мәлумат бихәтәрлики вә адиллиқи һәққидә мәслиһәт бериш комитетиниң қурғучиси җим харперни зиярәт қилған болуп, у сөзидә юқириқи бу системиларниң мәхсус һалда инсанларни контрол қилиш үчүн қуруп чиқилғанлиқини билдүргән. Мақалидә йәнә уйғур елида қоллиниливатқан башқа техникилар һәққидә йәнә мундақ дейилгән: “көлими аляска штатидәк келидиған шинҗаң райони болса тәкшүрүш понкитлири, сақчи понкитлири, бихәтәрлик камералири билән толуп кәткән. Йәрлик даириләр һәрбир аптомобилниң орнини һәрвақит билип туруш үчүн г п с орнитишни буйруған. Кишиләр дуканға кириш, газ қачилаш вә үрүмчидики аптобус баш бекити қатарлиқ орунларға кириштин аввал йүз тонуш системисидин өтиши керәк.” 

Мәзкур хәвәр елан қилинғандин кейин күчлүк инкас қозғиди. Америкидики кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати хитай ишлири директори софи ричардсон ханим бүгүн зияритимизни қобул қилип, блумбергниң хәвириниң уйғур елидики тәқиб-назарәт системилириниң қайси дәриҗидә икәнликини йәниму ениқ көрситип бәргәнликини билдүрди. Әмма софи ханим сөзидә, “бу йәрдә ениқсиз болған нәрсә хитай сақчилири бунчә көп учурни, бунчә көп санлиқ мәлуматни зади немигә ишлитиду?” -дәйду. 

Софи ханим йәнә мундақ деди: “әлвәттә, бу йәрдә сақчиниң қанунға хилаплиқ қилип, ениқ бир җинайәт өткүзмигән бир кишини сәвәбсиз тәқиб қилишиниң өзи бир мәсилә. Әмма бизгә вә башқа көзәткүчиләргә ениқ болмиған бир нәрсә барки, сақчи ашундақ сигналларни, учурларни тапшуруп алғандин кейин немә қилидиғанлиқидур. Улар бунчә көп санлиқ мәлумат билән зади немә иш қилиду. Бизниң уйғур елида ишлитиливатқан башқа назарәт системилири үстидә елип барған йеқинқи тәкшүрүшлиримиздин уйғур ели сақчи даирилириниң бунчә көп учурни қандақ бир тәрәп қилишини билмәй қалғанлиқи көрүнүп турмақта. Бу нуқтидин қариғанда, хитай һөкүмитиниң мәқсити еришкән бу учурларни ишлитиштин бәкрәк кишиләргә ‛биз силәрни көзитиватимиз‚ дегәнни билдүрүш вә бу арқилиқ уларниң өз һәрикитини өзи контрол қилишни ишқа ашуруштин ибарәт болса керәк.”

Блумберг гезитиниң билдүрүшичә, бу сигнал системиси бихәтәрлик камералири билән һөкүмәтниң диққитини қозғап қойған “нишанлиқ кишиләр” гә аит санлиқ мәлуматларни өз-ара туташтуридикән. Сақчилар кейин шу кишини тутқун қилиши вә униң өйигә бериши вә униң аилә-тавабиатлири вә достлирини сораққа тартиши мумкин икән. 

Америка дөләт бихәтәрлик министирлиқи санлиқ мәлумат бихәтәрлики вә адиллиқи һәққидә мәслиһәт бериш комитетиниң қурғучиси җим харпер әпәнди блумберг гезитигә қилған сөзидә, бундақ назарәт системилири арқилиқ кишиләр өзиниң һәрвақит көзитиливатқанлиқиға ишиниду вә ахири берип өзиниң әркинликини өзи чәкләйдиған болиду,” дегән.

Софи ханимму сөзидә, әлвәттә бундақ тәдбирләр кәлтүрүп чиқиридиған ақивәт ениқ болмаслиқ билән биргә, бәзи кишиләрдә тәбиий һалда өз-өзини чәкләйдиған һаләт шәкиллинидиғанлиқини билдүрди. 

Әнглийәниң “муһапизәтчи” гезити блумбергдики хәвәрни мәнбә қилип туруп, уйғур елидики қамал һәққидә мақалә елан қилған болуп, мақалидә хәлқара кәчүрүм тәшкилати асия ишлири тәтқиқатчиси вилям ни зиярәт қилинған. Вилям ни “уйғур райони бу техникилар сайисидә мутләқ бир сақчи дөлитигә айланди,” дегән. 

“седней хәвәрчиси” гезитидә җүмә күни хитайниң юқири техникилиқ контрол системилири һәққидә елан қилинған хәвәрдә бу техникиларниң хитайдәк бир дөләттә җинайәтчиләрдин бәкрәк адәттики пуқраниң күндилик һаятини тәқиб қилишқа ишлитилиш мәсилиси муназирә қилинған. Хоңкоңдики “кишилик һоқуқ қоғдиғучилири” тәшкилатиниң тәтқиқатчиси фиранчис ив юқиридики гезиткә қилған сөзидә, “хитайда кишилик һоқуқ үчүн адвокатлиқ қилишниң өзи бир җинайәт. Һөкүмәт кишилик һоқуқ актиплири, адвокатлар, уйғурлар вә тибәтләргә худди бир җинайәтчидәк муамилә қилиду. Улар мана мушундақ техникилар сәвәбидин қолға чүшүрүлүватиду, солиниватиду вә һәтта қейин-қистаққа елиниватиду,” дегән. 

Америка уйғур бирләшмисиниң рәиси елшат һәсән әпәнди, америка қатарлиқ ғәрб әллири навада хитай һөкүмити һазир уйғур елида синақ қиливатқан бу техникиларға диққәт қилмиса, кейин буниң пүтүн дуняға йейилидиғанлиқини әскәртти. 

Дәрвәқә, юқири пән-техникиларниң суйиистемал қилиниши нурғун кишилик һоқуқ органлири вә бәзи дөләт әрбаплирини җиддий әндишигә селиватқан бир мәсилә болуп қалди. Йеқинда явропа иттипақида қарап чиқишқа сунулған бир қанун лайиһисидә назарәт системилирини ишләпчиқиридиған пән-техника шеркәтлирини диктатор реҗимларға мал сетиштин чәкләш керәклики оттуриға қоюлған иди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.