Blumbérg géziti: “Xitay yüz tonush sistémisi arqiliq gherbiy rayonidiki xelqni qorshawgha aldi”

Amérikidiki nopuzluq gézitlerdin “Blumbérg” xewerliride “Xitay yüz tonush sistémiliri arqiliq gherbiy rayonidiki xelqni qorshawgha aldi” mawzuluq bir parche xewer élan qilindi. Xewerde, xitay hökümitining nazaret apparatlirining Uyghur élidin ibaret bu “Tejribixana” da yéngi teqib wasitilirini sinaq qiliwatqanliqi heqqide muhim melumatlar bérilgen.

“Blumbérg” géziti peyshenbe küni élan qilghan mezkur xewiride ashkarilishiche, Uyghur élida sinaq qiliniwatqan “Yüz tonush” kaméra sistémiliri belgilik “Nishanliq kishiler” eger kündilik hayatida belgilen'gen da'iridin chiqip ketken teqdirde saqchi da'irilirige signal béridiken. Öz ismini ashkarilashni xalimighan, emma yuqiridiki sistémidin xewerdar kishining muxbirgha bildürüshiche, belgilik da'ire shu “Nishanliq kishi” ning öyi bilen ish ornining ariliqidin teshkil tapqan 300 métirliq da'irini körsitidiken. Démek, bir kishi eger 300 métir da'iridin chiqip ketken teqdirde munasiwetlik da'iriler derhal signal tapshurup alidiken.

Maqalide bu heqte mundaq déyilgen: “Mana bu signal qurulushi pakistan we afghanistan'gha chégralinidighan we 10 milyon etrapida Uyghur musulmanlirining yurti shinjangning qandaq qilip xitayning zor kölemlik teqib we nazaret téxnikilirini sinaq qilidighan tejribixanisigha aylan'ghanliqining yene bir misalidur. . . Bu rayon nöwette dunyadiki eng zor saqchi dölitining birige aylandi.” 

Mezkur maqalide amérika dölet bixeterliki ministirliqi sanliq melumat bixeterliki we adilliqi heqqide meslihet bérish komitétining qurghuchisi jim xarpérni ziyaret qilghan bolup, u sözide yuqiriqi bu sistémilarning mexsus halda insanlarni kontrol qilish üchün qurup chiqilghanliqini bildürgen. Maqalide yene Uyghur élida qolliniliwatqan bashqa téxnikilar heqqide yene mundaq déyilgen: “Kölimi alyaska shtatidek kélidighan shinjang rayoni bolsa tekshürüsh ponkitliri, saqchi ponkitliri, bixeterlik kaméraliri bilen tolup ketken. Yerlik da'iriler herbir aptomobilning ornini herwaqit bilip turush üchün g p s ornitishni buyrughan. Kishiler dukan'gha kirish, gaz qachilash we ürümchidiki aptobus bash békiti qatarliq orunlargha kirishtin awwal yüz tonush sistémisidin ötishi kérek.” 

Mezkur xewer élan qilin'ghandin kéyin küchlük inkas qozghidi. Amérikidiki kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri diréktori sofi richardson xanim bügün ziyaritimizni qobul qilip, blumbérgning xewirining Uyghur élidiki teqib-nazaret sistémilirining qaysi derijide ikenlikini yenimu éniq körsitip bergenlikini bildürdi. Emma sofi xanim sözide, “Bu yerde éniqsiz bolghan nerse xitay saqchiliri bunche köp uchurni, bunche köp sanliq melumatni zadi némige ishlitidu?” -deydu. 

Sofi xanim yene mundaq dédi: “Elwette, bu yerde saqchining qanun'gha xilapliq qilip, éniq bir jinayet ötküzmigen bir kishini sewebsiz teqib qilishining özi bir mesile. Emma bizge we bashqa közetküchilerge éniq bolmighan bir nerse barki, saqchi ashundaq signallarni, uchurlarni tapshurup alghandin kéyin néme qilidighanliqidur. Ular bunche köp sanliq melumat bilen zadi néme ish qilidu. Bizning Uyghur élida ishlitiliwatqan bashqa nazaret sistémiliri üstide élip barghan yéqinqi tekshürüshlirimizdin Uyghur éli saqchi da'irilirining bunche köp uchurni qandaq bir terep qilishini bilmey qalghanliqi körünüp turmaqta. Bu nuqtidin qarighanda, xitay hökümitining meqsiti érishken bu uchurlarni ishlitishtin bekrek kishilerge ‛biz silerni közitiwatimiz‚ dégenni bildürüsh we bu arqiliq ularning öz herikitini özi kontrol qilishni ishqa ashurushtin ibaret bolsa kérek.”

Blumbérg gézitining bildürüshiche, bu signal sistémisi bixeterlik kaméraliri bilen hökümetning diqqitini qozghap qoyghan “Nishanliq kishiler” ge a'it sanliq melumatlarni öz-ara tutashturidiken. Saqchilar kéyin shu kishini tutqun qilishi we uning öyige bérishi we uning a'ile-tawabi'atliri we dostlirini soraqqa tartishi mumkin iken. 

Amérika dölet bixeterlik ministirliqi sanliq melumat bixeterliki we adilliqi heqqide meslihet bérish komitétining qurghuchisi jim xarpér ependi blumbérg gézitige qilghan sözide, bundaq nazaret sistémiliri arqiliq kishiler özining herwaqit közitiliwatqanliqigha ishinidu we axiri bérip özining erkinlikini özi chekleydighan bolidu,” dégen.

Sofi xanimmu sözide, elwette bundaq tedbirler keltürüp chiqiridighan aqiwet éniq bolmasliq bilen birge, bezi kishilerde tebi'iy halda öz-özini chekleydighan halet shekillinidighanliqini bildürdi. 

En'gliyening “Muhapizetchi” géziti blumbérgdiki xewerni menbe qilip turup, Uyghur élidiki qamal heqqide maqale élan qilghan bolup, maqalide xelq'ara kechürüm teshkilati asiya ishliri tetqiqatchisi wilyam ni ziyaret qilin'ghan. Wilyam ni “Uyghur rayoni bu téxnikilar sayiside mutleq bir saqchi dölitige aylandi,” dégen. 

“Sédnéy xewerchisi” gézitide jüme küni xitayning yuqiri téxnikiliq kontrol sistémiliri heqqide élan qilin'ghan xewerde bu téxnikilarning xitaydek bir dölette jinayetchilerdin bekrek adettiki puqraning kündilik hayatini teqib qilishqa ishlitilish mesilisi munazire qilin'ghan. Xongkongdiki “Kishilik hoquq qoghdighuchiliri” teshkilatining tetqiqatchisi firanchis iw yuqiridiki gézitke qilghan sözide, “Xitayda kishilik hoquq üchün adwokatliq qilishning özi bir jinayet. Hökümet kishilik hoquq aktipliri, adwokatlar, Uyghurlar we tibetlerge xuddi bir jinayetchidek mu'amile qilidu. Ular mana mushundaq téxnikilar sewebidin qolgha chüshürülüwatidu, soliniwatidu we hetta qéyin-qistaqqa éliniwatidu,” dégen. 

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen ependi, amérika qatarliq gherb elliri nawada xitay hökümiti hazir Uyghur élida sinaq qiliwatqan bu téxnikilargha diqqet qilmisa, kéyin buning pütün dunyagha yéyilidighanliqini eskertti. 

Derweqe, yuqiri pen-téxnikilarning suyi'istémal qilinishi nurghun kishilik hoquq organliri we bezi dölet erbaplirini jiddiy endishige séliwatqan bir mesile bolup qaldi. Yéqinda yawropa ittipaqida qarap chiqishqa sunulghan bir qanun layihiside nazaret sistémilirini ishlepchiqiridighan pen-téxnika shérketlirini diktator réjimlargha mal sétishtin cheklesh kérekliki otturigha qoyulghan idi.