លោក គុល បញ្ញា ប្រធានគណៈកម្មាធិការដើម្បីការបោះឆ្នោតដោយសេរី និងយុត្តិធម៌នៅកម្ពុជា ហៅកាត់ថា ខុមហ្វ្រែល (COMFREL) មានប្រសាសន៍ថា ដើម្បីឲ្យគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត (គ.ជ.ប.) មានយុត្តិធម៌ក្នុងកិច្ចការរបស់ខ្លួនទៅបាន លុះត្រាតែស្ថាប័នមួយនេះមានសមាសភាពពីគ្រប់គណបក្សដែលមានអាសនៈនៅក្នុងរដ្ឋសភា។
លោកថ្លែងថា ការធ្វើដូច្នេះ គឺដើម្បីធានាឲ្យមានការជឿទុកចិត្តពីអ្នកចូលរួមបោះឆ្នោត និងអ្នកឈរឈ្មោះឲ្យគេបោះឆ្នោត ៖ «កន្លងមកយើងរើសសមាសភាព គ.ជ.ប. ក៏មានការស្រុះស្រួលគ្នាខ្លះដែរនៅថ្នាក់ជាតិ។ ចំពោះគណបក្សដែលមានអាសនៈនៅក្នុងសភា មានគណបក្សប្រជាជន គណបក្សហ៊្វុនស៊ិនប៉ិច និងគណបក្ស សម រង្សី។ ប៉ុន្តែឥឡូវគេនិយាយថា គួរតែបន្តរៀបចំសមាសភាពថ្នាក់ខេត្ត ថ្នាក់ឃុំ ហើយការិយាល័យបោះឆ្នោតហ្នឹង គួរតែមានអ្នកពិនិត្យមើលឲ្យមានតំណាងគណបក្សរបស់គេនៅតាមថ្នាក់ក្រោមហ្នឹងថែមទៀត ជាពិសេសតំណាងរបស់គណបក្សដែលមានអាសនៈក្នុងសភា។ អាហ្នឹងគេអាចឲ្យអ្វីដែលមានស្រាប់ គឺកាន់តែមានការជឿទុកចិត្ត និងមានតម្លាភាពថែមទៀត»។
គណបក្សដែលមានអាសនៈនៅក្នុងសភា មានគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា គណបក្ស សម រង្ស៊ី ហ៊្វុនស៊ិនប៉ិច សិទ្ធិមនុស្ស និងគណបក្ស នរោត្តម រណឫទ្ធិ។
គ.ជ.ប. មានសមត្ថភាព និងការទទួលខុសត្រូវពេញលេញក្នុងការចាត់ចែងដំណើរការបោះឆ្នោតនៅកម្ពុជា ទាំងការបោះឆ្នោតឃុំសង្កាត់ និងការបោះឆ្នោតសកល។
សមាសភាពសមាជិកថ្នាក់ជាតិរបស់ គ.ជ.ប. មានចំនួន ៩រូប។ ៥រូបពីខាងគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ២រូបពីខាងគណបក្ស សម រង្ស៊ី និង ២រូបទៀតពីខាងគណបក្សហ៊្វុនស៊ិនប៉ិច។ សមាសភាពទាំងនេះត្រូវបានជ្រើសរើសឡើងដោយក្រសួងមហាផ្ទៃ ហើយអនុម័តដោយរដ្ឋសភា។ ប៉ុន្តែសមាជិកភាពដែលមានសមាសភាពជាអ្នកនយោបាយបែបនេះ ត្រូវបានអ្នកវិភាគនយោបាយនៅកម្ពុជា ប្រៀបប្រដូចទៅនឹងការលេងបាល់ទាត់ ដែលមានអ្នកទាត់បាល់ និងអាជ្ញាកណ្ដាលជាមនុស្សតែម្នាក់។
អ្នកវិភាគឯករាជ្យអំពីស្ថានការណ៍នយោបាយ និងនីតិរដ្ឋនៅកម្ពុជា លោកបណ្ឌិត ឡៅ ម៉ុងហៃ មានប្រសាសន៍ថា ដើម្បីឲ្យគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោតមានឯករាជ្យពិតប្រាកដ ហើយមានយុត្តិធម៌ទៅបាន លុះត្រាតែសមាសភាពនៃស្ថាប័នមួយនេះជាមនុស្សឯករាជ្យ មិនស្ថិតក្នុងជួរគណបក្សនយោបាយ។
លោកបន្តថា កម្ពុជាគួររៀនសូត្រគំរូដ៏មានការជឿទុកចិត្តដូច្នេះពីខាងប្រទេសកាណាដា ឬប្រទេសថៃ ៖ «គ.ជ.ប.ហ្នឹងគួរមានសមាជិកដែលមិនមែនជាសមាជិកគណបក្សនយោបាយ។ ដូចជានៅប្រទេសកាណាដា ដែលខ្ញុំទៅផ្ទាល់ ទៅឃើញ ហើយគេប្រាប់តែម្ដង គឺថា នៅស្រុកគេ គេមានប្រធានតែមួយទេ ហើយគេចាត់ចែងហូរហែអ៊ីចឹងទៅ គឺប្រធានហ្នឹងគាត់មិនមែនជាសមាជិកគណបក្សណាមួយទេ ហើយក៏គេបោះបង់ចោលសិទ្ធិបោះឆ្នោតរបស់គេដែរបាទ! នេះដើម្បីឲ្យមានសេចក្ដីទុកចិត្ត»។
លោកមានប្រសាសន៍បន្តថា ដើម្បីឲ្យដំណើរការបោះឆ្នោតមួយមានភាពត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌ទៅបាន លុះត្រាតែមន្ត្រីរាជការ ឬបុគ្គលិករដ្ឋ និងមេដឹកនាំស្ថាប័នរបស់រដ្ឋកំពូលៗទាំងអស់ មិនប្រឡាក់ប្រឡូសក្នុងសកម្មភាពគណបក្សនោះឡើយ ដើម្បីឲ្យមានការជឿទុកចិត្តពីមជ្ឈដ្ឋានជាតិ និងអន្តរជាតិ។
លោកបន្តថា អ្នកទាំងនោះអាចធ្វើសកម្មភាពគណបក្សបានដែរ តែតាមលក្ខណៈប្រយោល ដូចជាកិច្ចការរដ្ឋបាល ឬគណនេយ្យ ប៉ុន្តែមិនត្រូវចេញឃោសនាបោះឆ្នោត ឬចែកខិត្តប័ណ្ណផ្សព្វផ្សាយបក្សរបស់ខ្លួនអ្វីនោះឡើយ។
លោកបណ្ឌិត ឡៅ ម៉ុងហៃ បន្ថែមដូច្នេះ ៖ «ប្រសិនបើមន្ត្រីរាជការ ក្រៅពីតំណាងបក្សហ្នឹង គួរតែកែប្រែអ្នកតំណាងបក្ស ហើយយកមន្ត្រីរាជការដែលឯករាជ្យខាងនយោបាយ មិនចូលបក្សខាងណា យកមកកាន់ការ ហើយតួនាទីសំខាន់ៗគួរតែយកមនុស្សបែបហ្នឹង គឺឯករាជ្យ និងអព្យាក្រឹតពីរឿងនយោបាយបក្ស។ យកល្អមិនត្រូវឲ្យថ្នាក់ដឹកនាំគ្រប់លំដាប់ថ្នាក់ធ្វើជាសមាជិកគណបក្សនយោបាយទេ»។
តំណាងរាស្ត្រពីខាងគណបក្សកាន់អំណាច លោក ជាម យៀប មានប្រសាសន៍ថា មតិដែលចង់ឲ្យ គ.ជ.ប. ឯករាជ្យ គ្រាន់តែទស្សនៈរិះគន់ប៉ុណ្ណោះ ប៉ុន្តែអ្វីដែលចាំបាច់នោះ គឺការគោរពច្បាប់ជាកត្តាចាំបាច់។
លោកថ្លែងបន្តថា កម្ពុជាមិនមានឧបករណ៍សម្រាប់វាស់ស្ទង់មនុស្សឯករាជ្យ ឬមិនឯករាជ្យនោះឡើយ ៖ «បើច្បាប់និយាយថា យ៉ាងម៉េចហើយ យើងអនុវត្តតាមហ្នឹង វាអាចឯករាជ្យហើយ។ ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយ សំណួរដូចដែលគេបានចោទប្រកាន់ហ្នឹងក៏មានខ្លះដែរ។ អ៊ីចឹងទេ យើងមិនដឹងអ្នកណាមានជញ្ជីង និងមានម៉ែត្រសម្រាប់វាស់ថា ជនណាមួយដែលមានខួរក្បាលឯករាជ្យ ដែលមិនប្រកាន់គណបក្សណា កាន់ជើងគណបក្សណានោះ យើងអត់មានទេ។ នៅប្រទេសណាក៏ដោយ សូម្បីតែគេរីកចម្រើនជឿនលឿនកប់ពពកនោះ ក៏ពិបាករកអ្នកឯករាជ្យ ឬអព្យាក្រឹតនោះដែរ គឺថា មនុស្សដែលទេវតាចាត់តាំងមកគឺជាមនុស្សរបស់ទេវតា»។
នៅក្រោមការចាត់ចែងរបស់ គ.ជ.ប. កម្ពុជាបានរៀបចំដំណើរការបោះឆ្នោតដោយខ្លួនឯង ចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៩៨ មក។ ភាពមិនប្រក្រតីមួយចំនួនដែលកើតឡើងនៅក្នុងអំឡុងពេលបោះឆ្នោតម្តងៗ គេសង្កេតឃើញ គ.ជ.ប. ដែលមានសមាជិកភាគច្រើនពីខាងគណបក្សកាន់អំណាចជាញឹកញាប់បានបដិសេធពាក្យបណ្ដឹងរបស់ក្រុមបក្សជំទាស់ទាក់ទិននឹងភាពអយុត្តិធម៌នាពេលបោះឆ្នោត។
គ.ជ.ប. មិនបានជម្រះនូវឈ្មោះស្ទួនចេញពីបញ្ជីបោះឆ្នោត ហើយសមាជិករបស់ គ.ជ.ប. តាមឃុំសង្កាត់ ភាគច្រើនតែងរើសចេញពីខាងគណបក្សកាន់អំណាចប៉ុណ្ណោះ។
លោក ហង្ស ពុទ្ធា ជាប្រធានគណៈកម្មាធិការអព្យាក្រឹតមិនលម្អៀងសម្រាប់ការបោះឆ្នោតដោយសេរី និងយុត្តិធម៌ ដែលហៅកាត់ថា និកហ្វិច (NECFEC)។ បានមានប្រសាសន៍ថា គ.ជ.ប. ត្រូវតែខិតប្រឹងប្រែងថែមទៀត ដើម្បីបង្ហាញការជឿទុកចិត្តដល់ប្រជាពលរដ្ឋ។
លោកបន្តថា ៖ «រាល់លទ្ធផលនៃការបោះឆ្នោតដែលរៀបចំដោយកម្ពុជាខ្លួនឯងហ្នឹង យើងឃើញថា នៅតែមានមតិមួយចំនួនមិនទទួលយកលទ្ធផលនៃការបោះឆ្នោតនេះ។ អ៊ីចឹង គ.ជ.ប. មានតួនាទីធ្វើឲ្យការបោះឆ្នោតមានភាពសេរី ត្រឹមត្រូវ យុត្តិធម៌ ស្របតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។ ប៉ុន្តែជាក់ស្ដែងនៅកម្ពុជា រឿងហ្នឹងវាប្រហែលពិបាកនឹងធ្វើទៅបាន ដោយសារគណបក្សមួយចំនួនលើកឡើងថា វាពិបាកធ្វើបាន»។
ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយ លោក ទេព នីថា អគ្គលេខាធិការនៃគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត មានប្រសាសន៍ថា ការចង់បានឲ្យ គ.ជ.ប. ឯករាជ្យនោះ គ្រាន់តែទស្សនៈនយោបាយរបស់បុគ្គលមួយចំនួន ដែលមិនឆ្លុះបញ្ចាំងពីសភាពជាក់ស្ដែងនៃនយោបាយរបស់កម្ពុជា។
លោក ទេព នីថា បញ្ជាក់ថា ៖ «ទីមួយខ្ញុំចង់និយាយថា ពាក្យ តើពាក្យឯករាជ្យហ្នឹងវាមានន័យយ៉ាងម៉េច ហើយសម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជា តើត្រូវរកមនុស្សឯករាជ្យរបៀបណា? អ្នកនិយាយដែលនិយាយថា ចង់បានឯករាជ្យសព្វថ្ងៃនេះ ក៏មិនមែនជាមនុស្សឯករាជ្យដែរ។ អ្វីដែលយើងចង់មើលនោះ គឺច្បាប់សម្រាប់អនុវត្តរបស់គណៈកម្មការបោះឆ្នោតដែលសភាបានអនុម័ត»។
អង្គការខុមហ្វ្រែល បានឲ្យដឹងថា ដើម្បីឲ្យប្រព័ន្ធបោះឆ្នោតនៅកម្ពុជា ប្រកបទៅដោយស្តង់ដារខ្ពស់ទៅបាន លុះត្រាកម្ពុជា រៀបចំគណៈកម្មការជ្រើសរើសសមាសភាពរបស់ គ.ជ.ប. ចេញពីគណបក្សនយោបាយចម្រុះ ហើយបើកចំហក្នុងការដាក់ពាក្យ។ ម្យ៉ាងទៀតលក្ខណៈវិនិច្ឆ័យរបស់បេក្ខជន និងបេក្ខនារីទាំងឡាយ មិនត្រូវជាសមាជិករបស់គណបក្សនយោបាយរយៈពេលពី ២ ទៅ ៣ឆ្នាំ មានបទពិសោធន៍ការងារដែលគេចាត់ទុកថា ជាមនុស្សសុចរិត អព្យាក្រឹត មានសុភវិនិច្ឆ័យ និងជាមនុស្សដែលមានការទទួលខុសត្រូវខ្ពស់ មុនការដាក់ពាក្យប្រឡងចូលជាសមាជិកនៃគ.ជ.ប.។
ក្រុមបក្សប្រឆាំងបានអំពាវនាវដល់សហគមន៍អន្តរជាតិ ពិនិត្យឲ្យបានហ្មត់ចត់ថែមទៀតទៅលើសមាសភាពរបស់ គ.ជ.ប. ឡើងវិញ ព្រមទាំងដាក់សម្ពាធឲ្យមានការកែទម្រង់ប្រព័ន្ធបោះឆ្នោតនៅកម្ពុជា។
ដំណើរការបោះឆ្នោតសកលនៅកម្ពុជា បានប្រព្រឹត្តបានបួនដងមកហើយ គឺចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៩៣ ដល់ឆ្នាំ២០០៨។ លើកទី១ គឺនៅឆ្នាំ១៩៩៣ នោះ ក្រោមការរៀបចំ និងឧបត្ថម្ភដោយកងរក្សាសន្តិភាពរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិ ដែលហៅកាត់ថា UNTAC ដែលមជ្ឈដ្ឋានជាតិ និងអន្តរជាតិ វាយតម្លៃថា បានធ្វើឡើងប្រកបដោយសេរី និងយុត្តិធម៌៕