ប្រធានសមាគមខ្មែរលើមានមូលដ្ឋាននៅខេត្តរតនគិរីឲ្យដឹងថា រហូតមកទល់បច្ចុប្បន្ននេះអ្នកភូមិមានកំណើតជនជាតិភាគតិចនៅតែប្រកាន់ខ្ជាប់ប្រពៃណីគោរព និងប្រតិបត្តិលើក្រុមមេកន្ទ្រាញប្រចាំភូមិ ឬសហគមន៍ពួកគេនៅក្នុងជីវភាពរស់នៅប្រចាំថ្ងៃ។
ក្រុមមេកន្ទ្រាញគឺអ្នកភូមិកំណត់ទៅលើមនុស្សមានវ័យលើសពី ៥០ឆ្នាំ មានសមត្ថភាពបញ្ញាស្មារតីពូកែលើសគេក្នុងភូមិអាចផ្តល់គំនិត ឬធ្វើការដោះស្រាយបញ្ហាជាទីពំនាក់ និងជឿជាក់ពីអ្នកភូមិថា ជាអ្នកត្រឹមត្រូវមានយុត្តិធម៌។
កាលពីមុនទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៦០ ពាក្យថា មេកន្ទ្រាញត្រូវបានគេប្រើប្រាស់ជាទូទៅសម្រាប់សម្គាល់អ្នកដឹកនាំតាមក្រុម ឬកុលសម្ព័ន្ធនៃសហគមន៍ជនជាតិដើមនៃប្រទេសកម្ពុជា ក៏ប៉ុន្តែរហូតមកទល់បច្ចុប្បន្នការវិវត្តន៍នៃសង្គមអ្នកភូមិភាគច្រើនមិនហៅមេកន្ទ្រាញដូចមុនទៀតទេ។ ពាក្យមេកន្ទ្រាញត្រូវបានជំនួសថា ជាចាស់ទុំប្រចាំភូមិ ឬជាអាជ្ញាធរប្រពៃណីទៅតាមច្បាប់ភូមិបាលនៃប្រទសកម្ពុជា។
ប្រធានសមាគមខ្មែរលើអ្នកស្រី ដាំ ចន្ធី មានប្រសាសន៍បញ្ជាក់ថា មេកន្ទ្រាញឬចាស់ទុំប្រចាំភូមិមិនមានការតែងតាំងអ្វីនោះទេគឺអាស្រ័យទៅលើការកំណត់របស់អ្នកភូមិដែលសង្កេតឃើញទៅលើមនុស្សវ័យចាស់សមាជិកក្នុងភូមិណាមានសមត្ថភាពអត្តចរិតល្អដែលធ្វើឲ្យអ្នកភូមិមានជំនឿ និងផ្តល់សេចកត្តីទុកចិត្តហើយពួកគេបានពឹងពាក់ដើម្បីជួយដោះស្រាយបញ្ហាផ្សេងៗដែលកើតមាននៅក្នុងក្រុមគ្រួសារ ក៏ដូចជាក្នុងសហគមន៍ទាំងមូល។
អ្នកស្រី ដាំ ចន្ធី មានប្រសាសន៍បន្ថែមថា ៖ «មានពេលខ្លះរឿងធំគាត់សម្រួលឲ្យមកជាតូចអ៊ីចឹងណា! គាត់អត់បាត់បង់ថវិកាដែរ ហើយមួយទៀតគាត់មានយុត្តិធម៌ត្រឹមត្រូវដែរ ក្នុងការនិយាយ ការផ្តល់គំនិតច្រើនតែត្រូវណា!»។
ប្រពៃណីជនជាតិដើមភាគតិចគ្រប់បញ្ហាដែលកើតមានក្នុងសហគមន៍អ្នកភូមិមិនបានស្វែងរកការដោះស្រាយពីមន្ត្រីអាជ្ញាធររដ្ឋបាលមូលដ្ឋានឡើយ។ ជម្លោះធំតូចក្នុងក្រុមគ្រួសារ ឬសហគមន៍ដូចជាការវាយតប់អំពើលួច អំពើផិតក្បត់ ឃាតកម្ម អំពើចាប់រំលោភ និងបទឧក្រិដ្ឋផ្សេងទៀតត្រូវបានដោះស្រាយដោយក្រុមមេកន្ទ្រាញ ឬចាស់ទុំក្នុងភូមិនោះ។
អ្នកភូមិមានកំណើតជនជាតិភាគតិចចារាយ រស់នៅភូមិភិ ស្រុកអូរយ៉ាដាវ លោក សេវ ឌឿន មានប្រសាសន៍ថា ជាទូទៅក្រុមមេកន្ទ្រាញ ឬចាស់ទុំណាដែលអ្នកភូមិពឹងពាក់ក្នុងការសោះស្រាយបញ្ហាអាចជាក្រុម ឬអាចជាមនុស្សតែម្នាក់ហើយវិធីដោះស្រាយបញ្ហា ឬជម្លោះគឺផ្អែកលើគោលការណ៍សម្របសម្រួលផ្សះផ្សា ហើយវិធានប្រពៃណីត្រូវបានយកមកប្រើដើម្បីឲ្យភាគីមានបញ្ហាស្រុះស្រួលទទួលកំហុស និងតម្រូវឲ្យបង់ពិន័យជា មាន់ ទា ជ្រូក គោ ក្របី និងប្រាក់ ទៅតាមស្ថានភាព និងជីវភាពភាគីជម្លោះជាតំណាងសម្រាប់សែនព្រេនស្រុះស្រួលជានាគ្នាវិញ។
លោកបញ្ជាក់បន្តថា វិធានប្រពៃណីធ្វើការកាត់ក្តីបែបអបិយជំនឿ ក៏ត្រូវមេកន្ទ្រាញ ឬចាស់ទុំប្រើប្រាស់ដែរ ដូចជាពិធីជ្រមុជទឹកដើម្បីរកឲ្យឃើញថាអ្នកប្រព្រឹត្តខុសឬត្រូវ។
លោក សេវ ឌឿន បន្តថា ៖ «ខ្ញុំឧទាហរណ៍មួយថា គេចោទថាខ្ញុំលួចគេ ចង់ឲ្យជាក់ស្តែងអ្នកទាំងពីរទៅជ្រមុជទឹក រួចហើយគេនាំគ្នាជ្រមុជទឹក គេសែនអីរួច គេទៅជ្រមុជ ថ្ងៃសែនហ្នឹងគេជ្រមុជម្តងទៀត»។
ការស្រាវជ្រាវរបស់គម្រោងសិទ្ធិទទួលបានយុត្តិធម៌នៃអង្គការសហប្រជាជាតិនៃគម្រោងអភិវឌ្ឍន៍ (UNDP) ឲ្យដឹងថាមានវិធីបីយ៉ាងដែលមេកន្ទ្រាញ ឬចាស់ទុំនៃសហគមន៍ជនជាតិដើមភាគតិចប្រើប្រាស់ដើម្បីស្វែងរកអ្នកប្រព្រឹត្តកំហុស។ ទីមួយការជ្រមុជទឹកគឺភាគីនៃជម្លោះត្រូវជ្រមុជទៅក្នុ្ងងទឹកបើនរណាជ្រមុជបានយូរគឺជាអ្នកមិនបានប្រព្រឹត្តខុស។ វិធីទី២ គឺបុកទម្លុះទឹកក្នុងបំពង់ឫស្សីនៅចំពីមុខភាគីជម្លោះបើទឹកបែកចេញពីបំពុងហូរទទឹកខាងភាគីណាមួយច្រើន អ្នកនោះត្រូវបានកំណត់ថា ជាអ្នកប្រព្រឹត្តខុស។ ចំណែកវិធីទី៣ គឺវិធីលូកសំណកំពុងពុះ បើភាគីណាហ៊ានលូកឬចាក់សំណដែលកំពុងរលាយពុះមកលើបាតដៃ ហើយមិនក្តៅ អ្នកនោះគឺជាអ្នកត្រូវឬឈ្នះ។
ការស្រាវជ្រាវឲ្យដឹងដែរថា កាលពីសម័យច្រើនឆ្នាំមុន ការដោះស្រាយវិធានប្រពៃណីតាមរយៈមេកន្ទ្រាញពុំមានការផ្តន្ទាទោសដាក់គុកដូចបច្ចុប្បន្ននេះទេ អ្នកប្រព្រឹត្តខុសត្រូវយល់ព្រមសងជាសំណងទ្រព្យសម្បតិ្ត ដីធ្លី សត្វពាហនៈ ហើយបើគ្មានអ្វីជាសំណង ត្រូវទទួលធ្វើជាខ្ញុំបម្រើគេ ហើយមានករណីកំហុសធ្ងន់ធ្ងរគឺត្រូវសម្រេចឲ្យសម្លាប់ចោលក៏មាន។
អ្នកជំនាញការច្បាប់ថ្នាក់តំបន់នៃគម្រោងសិទ្ធិទទួលបានយុត្តិធម៌អង្គការ UNDP លោក យិន សុភាព មានប្រសាសន៍ថា វិធាននៃការដោះស្រាយបញ្ហាបែបប្រពៃណីរបស់ជនជាតិដើមរហូតសព្វថ្ងៃនេះមានការវិវត្តន៍ច្រើនហើយ។ វិធានការកាត់ទោសប្រហារជីវិតមិនមានទៀតទេហើយក្រុមមេកន្ទ្រាញ ឬចាស់ទុំភូមិបានប្រកាន់យកការដោះស្រាយតែបញ្ហាតូចតាចមិនទាក់ទិនបទល្មើសមានទម្រង់ធំដូចបទល្មើសមជ្ឈិម និងឧក្រិដ្ឋ។
លោកបន្តថា ក្នុងការអនុវត្តវិធានប្រពៃណីក្នុងការដោះស្រាយបញ្ហាចាប់ពីសម័យអាណានិគមបារាំងមកមិនមានការចាប់បង្ខំនោះទេ អ្នកភូមិសុទ្ធតែមានជំនឿលើដំណោះស្រាយដោយមេកន្ទ្រាញ ឬចាស់ទុំថា ធ្វើឡើងដោយត្រឹមត្រូវមិនមានអ្នកប្រកែកតវ៉ាឡើយ។
លោក យិន សុភាព មានប្រសាសន៍ថា ៖ «វិធានឥឡូវដូចខ្ញុំនិយាយថា ចាប់ ពីសម័យបារាំងដែលខ្ញុំបានសិក្សាគឺថា អ៊ីចេះ គឺថា ជាវិធានប្រពៃនីដែលគ្មានការចាប់បង្ខំ មានន័យថា ទាល់តែភាគីទាំងពីរសុខចិត្តព្រមទទួល ហើយអនុវត្តហើយយុត្តិធម៌»។
លោកបញ្ជាក់ទៀតថា បើវិភាគតាមលក្ខណៈវិទ្យាសាស្ត្រសម័យថ្មី វិធានដោះស្រាយបែបប្រពៃណីអាចនឹងមិនផ្តល់យុត្តិធម៌ដល់អ្នកភូមិបានត្រឹមត្រូវទេ ក៏ប៉ុន្តែជាជំនឿរបស់អ្នកភូមិ គឺពួកគេទទួលបានយុត្តិធម៌ច្រើនក្នុងការដោះស្រាយបញ្ហាបែបប្រពៃណី និងជំនឿនេះ។
លោក យិន សុភាព បន្ថែមថា ៖ «បើយើងឈរខាងជ្រុងវិទ្យាសាស្ត្រយើងឃើញថា មានមនុស្សខិលខូច មានមនុស្សដែលមានពុតត្បុត ហើយចេះធ្វើលេសចេះកុហក់ ដូច្នេះមនុស្សនោះមិនមានជំនឿទេ ដូច្នេះកាលណាទៅជ្រមុជទឹក គាត់អាចជ្រមុជបានយូរមែន តែបើយើងឈរខាងជ្រុងជនជាតិដើមភាគតិចដែលមានជំនឿ កាលណាចាប់ផ្តើមជ្រមុជទឹកគឺថា គ្រប់ករណីទាំងអស់គឺថា ភាគីដែលធ្វើខុសមិនអាចជ្រមុជទឹកបានទេគឺថា ដល់ពេលជ្រមុជទឹកគាត់សារភាពតែម្តង ជួនកាលចាប់ផ្តើមជ្រមុជទឹកភ្លាម គាត់ភ័យគាត់ញ័រ គាត់គ្រុនគឺថា រឿងទាំងអស់ហ្នឹងគឺជារឿងស័ក្តិសិទ្ធិមួយរបស់ជនជាតិដើមភាគតិច»។
មន្ត្រីអប់រំច្បាប់នៃមជ្ឈមណ្ឌលអប់រំច្បាប់សម្រាប់សហគមន៏ លោក គឹត ទូច មានប្រសាសន៍ដែរថា ច្បាប់ភូមិបាលនៃប្រទេសកម្ពុជាឲ្យនិយមន័យទៅលើអាជ្ញាធរប្រពៃណី មិនសំដៅទៅលើក្រុមមេកន្ទ្រាញ ឬចាស់ទុំភូមិតែមួយផ្នែកនោះទេ អាជ្ញាធរប្រពៃណីសំដៅទៅលើក្រុមមេកន្ទ្រាញ ឬចាស់ទុំរួមទាំងអាជ្ញាធររដ្ឋបាលមូលដ្ឋានផងដែរ។
លោកបញ្ជាក់ថា អ្នកភូមិជនជាតិមានការយល់ដឹងកាន់តែច្រើនដូច្នេះការប្រកាន់យកវិធានដោះស្រាយបែបប្រពៃណី និងច្បាប់រដ្ឋបាលមានការរីកចម្រើនក្នុងសហគមន៍ជនជាតិដើម។
លោក គឹត ទូច មានប្រសាសន៍ថា ៖ «ប៉ុន្តែបើសិនជាបទល្មើសមានចរិតបទល្មើសឧក្រិដ្ឋគ្រោះថ្នាក់ ការឃុបឃិតគ្នាជាប្រព័ន្ធ ការកាប់សម្លាប់ ការរើសអ៊ើងគ្នាគឺថា ជាបុព្វសិទ្ធនៃអំណាចរបស់រដ្ឋទាំងស្រុងហើយ»។
រាជរដ្ឋាភិបាលនៃប្រទេសកម្ពុជាកាលពីពេលថ្នីៗនេះបានដាក់ចេញគោលនយោបាយដោះស្រាយវិវាទក្រៅប្រព័ន្ធតុលាការនូវគម្រោងមជ្ឈមណ្ឌលសេវាកម្មយុត្តិធម៌ស្រុក និងគណៈកម្មាការដោះស្រាយវិវាទថ្នាក់ឃុំ ដោយឈរលើវិធានប្រពៃណីដែលមិនផ្ទុយនឹងច្បាប់ជាតិ និងច្បាប់អន្តរជាតិ ដើម្បីដោះស្រាយបញ្ហាជូនប្រជាពលរដ្ឋ ហើយគម្រោងនេះកំពុងអនុវត្តនៅស្រុកចំនួន ២០ក្នុងខេត្តរតនគិរី មណ្ឌលគិរី សៀមរាប បាត់ដំបង និងខេត្តកំពង់ស្ពឺ៕