Абдухалиқ уйғур қәтли қилинғанлиқиниң 86-йилиға беғишлап

Бәзи шәхсләрниң тарихтики ролини һәргиз инкар қилғили болмайду. Болупму, өзи яшиған дәвридә өз хәлқиниң һәқиқий арзу-үмидлирини қәлбигә муҗәссәмлигән вә пүтүн һаят паалийити давамида өз хәлқиниң отида көйүп, сүйидә аққан шәхсләрла хәлқ қәлбидә мәңгү яшап қалиду.

Бу йил 9-феврал милләтпәрвәр уйғур шаири абдухалиқ уйғур тәвәллутиниң 118-йили болса, бу йил 13-март қәтли қилинғанлиқиниң 86-йилидур.

Мушу мунасивәт билән биз бүгүнки сәһипимиздә силәргә тонуштуруп өтмәкчи болған шәхс дәл абдухалиқ уйғурдур. Тәтқиқатчиларниң қаришичә, абдухалиқ уйғурни 20-әсирниң 30-йиллирида уйғур хәлқиниң мәрипәт вә әркинлик мәшилини егиз көтүрүп, башқиларниң йолини йорутқан йолбашчиларниң бири, дәп аташқа болиду.

Талантлиқ шаир абдухалиқ уйғур 1901-йили 9-феврал турпан шәһиридә содигәр аилисидә дуняға кәлгән. Мәлуматларға қариғанда, у өз юртидики диний мәктәп, хитайчә шөтаңларни тамамлиғандин кейин, 1923-йилидин 1926-йилиғичә сабиқ советлар иттипақида 3 йил елим тәһсил қилип, юртиға қайтқан.

Һазир шиветсийәдә яшаватқан уйғур зиялийси, шаир абдушүкүр муһәммәтниң ейтишичә, абдухалиқ уйғур яшиған бу дәвр уйғур хәлқи милитарист яң зишиң һакимийити астида мислисиз дәриҗидә езилгән вә пүткүл уйғур җәмийити интайин зәипләшкән бир дәвәр һесаблинидикән.

Дәрвәқә абдухалиқ уйғур өз хәлқни ойғитиш үчүн гезит-журнал нәшр қилишқа һәрикәтлинип, турпанда басма завути қурушни тәшәббус қилиду, турпан астанәдики мәхсут муһити, пичандики искәндәр хоҗа қатарлиқ кишиләр билән 1927-йили “ақартиш уюшмиси” намида ианә топлап, йеңишәһәр ақсарайда “һөрийәт мәктипи” қатарлиқ мәктәпләрни ачиду.

Мәлуматларға қариғанда, өз ғайиси йолида тез пүкмәс роһқа игә абдухалиқ уйғур “ойған уйғур”, “ғәзәп вә зар”, “ачил”, “бардур”, “уйғур қизи”, “нә қилай” дегәндәк әсәрлири арқилиқ өз хәлқиниң арзу-арманлири, азадлиққа болған интилишлирини ярқин ипадиләйду.

Төвәндә өз мухбиримиз қутланниң иҗрасида “бардур” намлиқ шеирини аңлап өтимиз.



Бардур

Абдухалиқ уйғур


Җаһаләт сәмәрсидин бизгә бир күн көп җапа бардур,

Ейтиңизчу, бүгүнки һалимизниң қайси биридә сапа бардур.

Заманниң һалидин вақип болуп турмақниң орниға,

Бирини шаңйо сайлап арқидин дәвайимиз бардур.

Илимниң иҗтиһатиға көңүлни қоймидуқ бизләр,

Оқурмиз-оқутармиз дәп сеғиз чайнашимиз бардур.

Тәавуну-тәнасур орниға бизләрдә бир адәт,

Йеңи башни көтүргәнни уруп йиқитқанимиз бардур.

Йәнә юрт пайдисиға җәмий болмақлиқ бәси мүшкүл,

Әгәр бир йәрдә той болса, берип ятқанимиз бардур.

Омумниң пайдисиға йүз йилда һәм әсла чүшәнмәймиз,

Зиян қилмақ үчүн болса әҗәб чаққанимиз бардур.

Бири бир яхшилиқ қилса, униң ядини қилмақ йоқ,

Епи кәлсә берип әврәтлирин ачқанимиз бардур.

Әгәр милләт үчүн бир пул чиқиш кәлсә тапалмасмиз,

Чиқими йоқ нава пулға тола ихласимиз бардур.

Ихван һәм бурадәрлик нишани қалмиди биздә,

Мәгәр дост болсақму әсли, бөләк муддиайимиз бардур.

Хатаән достимизда бир әйиб заһир болуп қалса,

Юшурмай биргә онни тепип қатқанимиз бардур.

Бабалар шөһритини, ғәйритини һеч сеғинмасмиз,

Қелип ғәпләт, җаһаләттә юмуп көз, по атқанимиз бардур.

Керәксиз мустәһәп ишлар үчүн җанни пида қилмақ,

Вә лекин һәҗгә баҗ алса, тозуп қачқанимиз бардур.

Уюн-чахчақ түпәйлидин өз-ара биәп болсақ,

Яраштуруп қоюш нәдә, ариға от яққанимиз бардур.

Хушамәт бабида биздин бөләк устиси һәм йоқтур,

Қувлуқу-шумлуқ билән рәңму-рәң ялғанимиз бардур.

Ит урғанни тонур дәп бар иди бир тәмсили,

Лойи, амбал, дарен дәп семиз баққанимиз бардур.

Илим-пәнгә йүрүш қилған учар көктә-үзәр суда,

Минишкә қотур ешәк йоқ, пиядә қалғанимиз бардур.

Гүркирәп кәлсә аптомобил, немә әй худайим дәп,

Әқлини ишлитәлмәй һаң-таң қетип қалғанимиз бардур.

Һүнәр билән санаәттә йетиштуқ әмди иш пүтти,

Умач ичмәккә хумданда ғедир қойғанимиз бардур.

Мисли җәннәт тағу-дәряни безәшкә йоқ киши,

Ястуқни қирлап қоюп биғәм ятқанимиз бардур.

Мунәҗҗим һәм инженер, алимларниң орниға,

Тонур сәллә, нәпси бала моллимиз-султанимиз бардур.

Қизил көзлүк, көрәлмәслик вә я өзи қилалмаслиқ,

Қилай дәп бәл бағлиғанларға түрлүк-түмән бөһтанимиз бардур.

Әл-юртниң дәрдигә қилчиму дәрман болмидуқ бизләр,

Келур бир күн ашу чағда орниға кәлмәс пушманимиз бардур.

Абдухалиқ бәс, йетәр аварә болма, қахшима,

Шу чағ кәлгәндә бизләрдә азабқа тәйяр виҗданимиз бардур.

1921-Йили


Мәзкур шеир һәққидә тохталған абдушүкүр муһәммәт, азғина кәм йүз йил муқәддәм йезилған бу шеирниң һелиһәм қиммитини йоқатмиғанлиқини билдүрди.

Шаир абдухалиқ уйғур 1930-йилларниң башлирида пүтүн уйғур диярини қаплиған миллий қутулуш инқилабиниң турпандики әң җәңгивар сәркилириниң биригә айлинип, 1933-йили турпанда җаллат шең шисәй тәрипидин вәһшийләрчә өлтүрүлиду.

Йиғинчақлап ейтқанда, абдухалиқ уйғур һәқиқәтән уйғур хәлқиниң бир қолида қәләм, бир қолида әләм көрүши қилған әң җәңгивар, әң җәсур оғланлириниң бири иди.