Sha'ir ilaxun jelilof: “Urush ghalibiyet bilen ayaghlashqini bilen qorsaqmu toymighan idi”

20-Esirde yüz bergen ikkinchi dunya urushidin, shu jümlidin sowét-gérman urushidin kéyin sabiq sowét ittipaqida yashighan xelqler bilen bir qatarda Uyghurlarmu qattiq zerdab chekken idi. 1941-Yili bashlan'ghan sowét-gérman urushi meydanigha qazaqistanning Uyghurlar köp olturaqlashqan rayonliridinmu minglighan qiz-yigitler atlan'ghan bolup, ularning köpchiliki urush meydanliridin qaytip kelmigen idi. Hazir qazaqistanda yashawatqan shu urush guwahchilirining ichide xelqqe tonulghan sha'ir we yazghuchilarmu bar bolup, ular yéshining chongluqigha qarimay, Uyghur edebiyatining tereqqiyatigha özlirining bir kishilik töhpisini qoshup kelmekte. Ene shularning biri hazir almuta shehirining dostluq mehelliside yashawatqan ilaxun jeliloftur.

Sowét-gérman urushining deslepki yilliri hazirqi almuta wilayiti Uyghur nahiyesining ketmen yézisida dunyagha kelgen ilaxun jelilof ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip, özining baliliq chaghlirida körgenlirini mundaq dep hékaye qildi: “Men alte ayliq waqtimda dadam öz ixtiyari bilden urush meydanigha ketken iken. Dadam traktorchi bolghanliqi üchün ulargha qélishqa ruxset bérettiken. Dadam: ‛men ayallar arisida jürimenmu?‚ dep, urushqa ketken iken. 1943-Yili stalin'gradni qoghdash urushida oq tégip qaza qiptu. Bizni, yeni üch balini apam menishxan kolxozda ishlep yürüp, qatargha qatti. Yéshimizgha yetken waqitta oqushqa kirduq. Urush ghalibiyet bilen ayaghlashqini bilen turmush tüzülüp ketmigen, qorsaqmu toymighan idi. Shundimu biz tiriship oquduq.”

Uning éytishiche, ularni oqutqan mu'ellimler intayin wetenperwer, milletperwer bolghaniken. Ular özlirining turmush-tirikchilikini chetke qayrip qoyup, balilarning oqushigha tolimu diqqet bölgen iken we oqushtin tashqiri qoshumche derslerni, siyahetlerni ötküzüp, qiziqarliq hékayilerni sözlep bérettiken hemde da'im ularning rohlirini kötürüp turattiken.

Sha'ir ilaxun jelilof özining deslepki yaratqan esiri heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Deslepki shé'irimni5-sinipta oquwatqinimda yazdim, ‛atam toghriliq oy‚ dep 8-yilliqta oquwatqanda iliya bextiya edebiyattin ders béridighan boldi. Musabiqide ‛atam toghriliq oy‚ shé'irimni oqup bériwédim, birinchi orunni aptimen. Shuninggha iliya bextiyaning manga mayakowskiyning kitabini sogha qilghini ésimda. Shuningdin kéyin shé'iriyetke qiziqip kettim.”

Ilaxun jelilof shu waqitdarda qajim jumaliyéf, malik ghabdullin, sérik qirabayéf, nighmet abdullin qatarliq alimlarning, yazghuchilarning we bashqilarning öz ijadiyitige qattiq tesir yetküzgenlikini tekitlidi. U üchinchi oqush yilida herbiy xizmetke chaqirtilip, herbiy déngiz qoshunida töt yil dawamida xizmet qiliwatqan chaghlirida shé'ir yézishqa bolghan ishtiyaqining téximu kücheygenlikini, shuning aqiwétide kéyin “Déngiz sadaliri” we “Déngiz chillaydu” namliq ikki shé'irlar toplimini neshir qilghanliqini otturigha qoydi.

Edibning éytip bérishiche, uning bu ijadiyitini deslepkilerdin bolup körneklik yazghuchi we sha'ir hézimet abdullin yuqiri bahalap, u yash sha'irning Uyghur edebiyatigha déngiz mawzusini élip kirgenlikini alahide tekitligen iken.

Ilaxun jelilof öz ijadiyitining téma jehettin xilmu-xil bolghanliqini, her bir shé'irining özige xas alahidiliki barliqini tekitlep, yene mundaq dédi: “Méning asasiy mawzuyum ana-weten teqdiri. Bu toghriliq nurghun jeryanlarni yazdim. Tebi'et témisi shundaqla türkümler. Türküm dégen bu bir mawzugha béghishlan'ghan shé'irlar.”

Melum bolushiche, qazaqistanliq yazghuchilar öz ijadiyitide edebiyatining her xil sahelirige muraji'et qilsimu, ularning arisida peqet po'iziyeni, ya bolmisa prozini, ya bolmisa dramaturgiyeni talliwalghan ijadkarlar barken. Ilaxun jelilof bolsa hem poyéziye hem proza saheside ijad qiliwatqan iken.

“Edebiyatning yétekchisi u proza. Her qandaq ijadkar aldi bilen shé'irdin bashlaydu. Kéyin prozigha ötidu. Prozigha ötkünüm, 1987-yili ataqliq kompozitor quddus ghojamyarofqa ‛sowét ittipaqi xelq artisi‚ atiqini bériptu dep angliduq. Shuning bilen u toghriliq powést yazdim. Andin iparxan toghriliq roman yazdim.”

Ilaxun jelilof kéyinki yillarda, yeni ötken esirning 80-yilliri sowét ittipaqida ötken atalmish “Turghun yilliri” gha béghishlan'ghan “Chékinish” romanini, andin 1918-yili yettisu teweside sowét qizil eskerlirining Uyghurlargha qarshi yürgüzgen jazalash yürüshlirige béghishlan'ghan “Uyghur qirghini” romanini neshir qilghan.