Тутқундики шаир пәрһат турсун: “биз һеч йәрдин кәлмигән, һеч йәргә бармаймиз”

Мухбиримиз җүмә
2020.02.01
Perhat-Tursun.jpg Тонулған уйғур язғучи, шаир вә доктор пәрһат турсун.
Social Media

Йеқинқи хәвәрләргә қариғанда, тонулған уйғур язғучи, шаир вә доктор пәрһат турсунниң тутулғанлиқи вә 16 йиллиқ кесилгәнлики мәлум болмақта. Радийомиз униң тутқанда икәнликини дәлиллигән болсиму, әмма униң кесилгән-кесилмигәнлики техи ениқланмиди.

Биз бу нөвәтлик сәһипимизни пәрһат турсунға беғишлап, уни әсләп өтүшни вә униң бир қисим әсәрлирини радийо аңлиғучилиримизға тонуштурушни лайиқ таптуқ.

Ундақта, пәрһат турсун ким? 

Пәрһат турсун һәққидики тор язмилириға қариғанда, у 1969-йили уйғур елиниң атуш диярида туғулған. 2011-Йили хитай мәркизий милләтләр университетида чағатай тили вә уйғур фолклори кәспи бойичә докторлуқ унваниға еришкән. Оқуш пүттүргәндин кейин үрүмчидики уйғур аптоном районлуқ аммивий сәнәт юртида илгирики хизмитини давамлаштуған.

2012-Йили америкидики “һайденс ферри” журнили пәрһат турсунниң бир қисим шеирлирини елан қилиш мунасивити билән пәрһат турсунға мундақ баһа бериду: “у шаир, нәсирчи, язғучи һәм синарист болуп, у бүгүнки дәвр уйғур әдәбиятида әң мунәввәр әсәрләрни язған шундақла әсәрлири әң көп муназирә қилинған әдибләрниң бири.”

Пәрһат турсунни йеқиндин тонуйдиған уйғур зиялийси абдувәли аюпниң ейтишичә, пәрһат турсун уйғур һазирқи заман йеңи шеирийити вә модернизм әдәбиятидики муһим язарларниң бири икән. 

Америкадики һазирқи заман уйғур әдәбияти тәтқиқатчиси җашува фирйман пәрһат турсунниң иҗадийити һәққидә елан қилған бир парчә мақалисидә: “пәрһат турсун көпрәк оқурмәнләргә язғучи яки обзорчи сүпитидә тонулғини билән, әмәлийәттә у һазирқи заман шеирийитидә муһим орун тутидиған бир шаирдур,” дәп язиду.

Мәлуматларға қариғанда, пәрһат турсун 11 йешидин башлап шеир иҗадийитигә керишкән болуп, 1998-йили униң “муһәббәт лирикилиридин йүз парчә” намлиқ шеирлар топлими шинҗаң хәлқ нәшрияти тәрипидин нәшр қилинған. 

Пәрһат турсунниң йәнә “мәсиһ чөли” намлиқ повестлар топлими билән “өлүвелиш сәнити” намлиқ романи нәшрдин чиққан.

Абдувәли аюпниң қаришичә, уйғур язғучи әдиблири түркүмләп түрмә-лагерларға ташланған мәзгилдә 16 йиллиқ кесилгәнлики илгири сүрүливатқан пәрһат турсундәк бир язғучини әсләшниң әһмийити зор икән.


Тарим дәряси

Пәрһат турсун


Худди тарим сүйидәк,

Биз мушу йәрдә башланған,

Мушу йәрдә түгәймиз,

Биз һеч йәрдин кәлмигән,

Һеч йәргә бармаймиз.

Әгәр худа яратқан болса инсанни.

Бизни худа мушу йәргә яратқан.

Әгәр адәм өзгәргән болса маймундин,

Биз өзгәргән мушу йәрлик маймундин.

Сәкраттики вәсийәттәк,

Үзүк-үзүк чиқириветилгән қандәк сансиз еқинлар,

Тарим,

Әй узақтин-узақ тилинған яра еғизи,

Қачан еқип түгәйду сениңдики қан?

Ирқий излардәк гаһи йоқилип гаһи пәйда болисән,

Сулалиләрдәк гаһи җаһанға һөркирәп гаһи өчисән,

Бирақ бөридәк һувлиған тағлар,

Җакарлайду өчкән һәммини он сәккиз миң аләмгә.

Бирақ һечким чүшәнмәйду униң тилини,

Күчлүк пәриштиләр, йоруқ тәңриләр,

Қуяшни туғ қилип қадиған көккә.

У-әсирләр башланған чағда.

Чоққидики қия ташларда қалған қан изи.

Сирғип чиқисән ашу ташлар арилиридин.

Ашу қуяш тозуп кәтти.

Йөткәп кетилгәндин кейинки муқәддәс тағ,

Бир тал таш бир тал таштин аста-аста,

Сени гандон қуруталмайду.

Әй, тамчә-тамчә қан ичидә җулалиған гүл,

Йүкүнүп сәҗдә қилиду мәнзилсиз сәйяһ,

Умайниң мәңгүлүк көпийиш күчигә,

Сени җинсий кесәлләр булғиялмайду.

Әй, карванлар ташлап кәткән гүлхан ялқунлирида.

Мәхпий ечилған зәңгәр рәңлик гүл.

Тәсму әҗәба һаятларниң қенини тәкшүрүш,

Нәччә миң йил бурунқи җәсәтләрдинму,

Издисәк бизниң келип чиқишимизни.

Теримизниң рәңгини издә тәклимакан барханлиридин,

Қенимизниң тәркибини издә тарим сүйидин,

Худди тарим сүйидәк,

Биз мушу йәрдә башланған, мушу йәрдә түгәймиз.


Қәсидә

Пәрһат турсун


Сениң роһиң пүтүн дуня

-Һермин һессй, “сддихарта” дин 


Қач-қачта муздаванда тоңлап қалған җәсәтләр ичидин мени тонуяламсән,

Панаһ тартқан?

Қериндашлар салдурувалди кийимлиримизни.

Һазирму ундин өтсәң учрайду ялиңач җәсәтлиримиз.

Қәтлиамни улар маңа муһәббәт дәп таңғанда,

Биләмсән, мән сән билән биллә.


Үч йүз йиллиқ уйқудин ойғинип тонумайду улар бир бирини, билмәйду һәм өзиниң улуғлуқини.

Зәһәрни есил шараб билип хушаллиқ билән ичивәткән мән,

Улар кочилардин ғайиб болған гәвдәмни издәп тапалмай йүргәндә,

Биләмсән, мән сән билән биллә.


Каллилардин ясалған ашу мунар ичидә бар мениңму каллам,

Қиличниң иттик галлиқини синаш үчүнла кәскән мениң калламни.

Қилич алдида биз сөйгән сәвәб нәтиҗә мунасивити худди тәлвә ашиқниң вуҗудидәк гумран болғанда,

Биләмсән, мән сән билән биллә.


Базарда егиз тумақлиқлар қариға елиш мәшиқ нишани болғанда,

Меңисигә оқ санҗилған кишиниң чирайи азаблиқ созулуп, өзиниң өлүш сәвәбини билмәк болуп қариған көзиниң алдида җаллатниң гәвдиси ғувалишип йоқалғанда,

Оқ санҗилған меңидики қизип кәткән тәпәккурда әкс әткини мениң гәвдәм, ашу чағда

Биләмсән, мән сән билән биллә.


Шараб ичиш қан ичиштинму еғир гунаһ һесабланған ашу дәврләрдә,

Биләмсән адәм қенида чөргилигән түгмәндә тартилған унниң тәмини?

Әлишир навайи әсәбийләрчә хам хиял қилип чиққан шарабниң тәми үлгә елинған мениң қенимдин,

Чәксиз сирлиқлашқан ашу мәстликниң әң чоңқур қатламлирида,

Биләмсән, мән сән билән биллә.


2006-Йил 3-ай, бейҗиң, шихоңмин

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.