Tutqundiki sha'ir perhat tursun: “Biz héch yerdin kelmigen, héch yerge barmaymiz”

Yéqinqi xewerlerge qarighanda, tonulghan Uyghur yazghuchi, sha'ir we doktor perhat tursunning tutulghanliqi we 16 yilliq késilgenliki melum bolmaqta. Radiyomiz uning tutqanda ikenlikini delilligen bolsimu, emma uning késilgen-késilmigenliki téxi éniqlanmidi.

Biz bu nöwetlik sehipimizni perhat tursun'gha béghishlap, uni eslep ötüshni we uning bir qisim eserlirini radiyo anglighuchilirimizgha tonushturushni layiq taptuq.

Undaqta, perhat tursun kim? 

Perhat tursun heqqidiki tor yazmilirigha qarighanda, u 1969-yili Uyghur élining atush diyarida tughulghan. 2011-Yili xitay merkiziy milletler uniwérsitétida chaghatay tili we Uyghur folklori kespi boyiche doktorluq unwanigha érishken. Oqush püttürgendin kéyin ürümchidiki Uyghur aptonom rayonluq ammiwiy sen'et yurtida ilgiriki xizmitini dawamlashtughan.

2012-Yili amérikidiki “Haydéns férri” zhurnili perhat tursunning bir qisim shé'irlirini élan qilish munasiwiti bilen perhat tursun'gha mundaq baha béridu: “U sha'ir, nesirchi, yazghuchi hem sinarist bolup, u bügünki dewr Uyghur edebiyatida eng munewwer eserlerni yazghan shundaqla eserliri eng köp munazire qilin'ghan ediblerning biri.”

Perhat tursunni yéqindin tonuydighan Uyghur ziyaliysi abduweli ayupning éytishiche, perhat tursun Uyghur hazirqi zaman yéngi shé'iriyiti we modérnizm edebiyatidiki muhim yazarlarning biri iken. 

Amérikadiki hazirqi zaman Uyghur edebiyati tetqiqatchisi jashuwa firyman perhat tursunning ijadiyiti heqqide élan qilghan bir parche maqaliside: “Perhat tursun köprek oqurmenlerge yazghuchi yaki obzorchi süpitide tonulghini bilen, emeliyette u hazirqi zaman shé'iriyitide muhim orun tutidighan bir sha'irdur,” dep yazidu.

Melumatlargha qarighanda, perhat tursun 11 yéshidin bashlap shé'ir ijadiyitige kérishken bolup, 1998-yili uning “Muhebbet lirikiliridin yüz parche” namliq shé'irlar toplimi shinjang xelq neshriyati teripidin neshr qilin'ghan. 

Perhat tursunning yene “Mesih chöli” namliq powéstlar toplimi bilen “Ölüwélish sen'iti” namliq romani neshrdin chiqqan.

Abduweli ayupning qarishiche, Uyghur yazghuchi edibliri türkümlep türme-lagérlargha tashlan'ghan mezgilde 16 yilliq késilgenliki ilgiri sürüliwatqan perhat tursundek bir yazghuchini esleshning ehmiyiti zor iken.


Tarim deryasi

Perhat tursun


Xuddi tarim süyidek,

Biz mushu yerde bashlan'ghan,

Mushu yerde tügeymiz,

Biz héch yerdin kelmigen,

Héch yerge barmaymiz.

Eger xuda yaratqan bolsa insanni.

Bizni xuda mushu yerge yaratqan.

Eger adem özgergen bolsa maymundin,

Biz özgergen mushu yerlik maymundin.

Sekrattiki wesiyettek,

Üzük-üzük chiqiriwétilgen qandek sansiz éqinlar,

Tarim,

Ey uzaqtin-uzaq tilin'ghan yara éghizi,

Qachan éqip tügeydu séningdiki qan?

Irqiy izlardek gahi yoqilip gahi peyda bolisen,

Sulalilerdek gahi jahan'gha hörkirep gahi öchisen,

Biraq böridek huwlighan taghlar,

Jakarlaydu öchken hemmini on sekkiz ming alemge.

Biraq héchkim chüshenmeydu uning tilini,

Küchlük perishtiler, yoruq tengriler,

Quyashni tugh qilip qadighan kökke.

U-esirler bashlan'ghan chaghda.

Choqqidiki qiya tashlarda qalghan qan izi.

Sirghip chiqisen ashu tashlar ariliridin.

Ashu quyash tozup ketti.

Yötkep kétilgendin kéyinki muqeddes tagh,

Bir tal tash bir tal tashtin asta-asta,

Séni gandon qurutalmaydu.

Ey, tamche-tamche qan ichide julalighan gül,

Yükünüp sejde qilidu menzilsiz seyyah,

Umayning menggülük köpiyish küchige,

Séni jinsiy késeller bulghiyalmaydu.

Ey, karwanlar tashlap ketken gülxan yalqunlirida.

Mexpiy échilghan zengger renglik gül.

Tesmu ejeba hayatlarning qénini tekshürüsh,

Nechche ming yil burunqi jesetlerdinmu,

Izdisek bizning kélip chiqishimizni.

Térimizning renggini izde teklimakan barxanliridin,

Qénimizning terkibini izde tarim süyidin,

Xuddi tarim süyidek,

Biz mushu yerde bashlan'ghan, mushu yerde tügeymiz.


Qeside

Perhat tursun


Séning rohing pütün dunya

-Hérmin héssy, “Sddixarta” din 


Qach-qachta muzdawanda tonglap qalghan jesetler ichidin méni tonuyalamsen,

Panah tartqan?

Qérindashlar salduruwaldi kiyimlirimizni.

Hazirmu undin ötseng uchraydu yalingach jesetlirimiz.

Qetli'amni ular manga muhebbet dep tangghanda,

Bilemsen, men sen bilen bille.


Üch yüz yilliq uyqudin oyghinip tonumaydu ular bir birini, bilmeydu hem özining ulughluqini.

Zeherni ésil sharab bilip xushalliq bilen ichiwetken men,

Ular kochilardin ghayib bolghan gewdemni izdep tapalmay yürgende,

Bilemsen, men sen bilen bille.


Kallilardin yasalghan ashu munar ichide bar méningmu kallam,

Qilichning ittik galliqini sinash üchünla kesken méning kallamni.

Qilich aldida biz söygen seweb netije munasiwiti xuddi telwe ashiqning wujudidek gumran bolghanda,

Bilemsen, men sen bilen bille.


Bazarda égiz tumaqliqlar qarigha élish meshiq nishani bolghanda,

Méngisige oq sanjilghan kishining chirayi azabliq sozulup, özining ölüsh sewebini bilmek bolup qarighan közining aldida jallatning gewdisi ghuwaliship yoqalghanda,

Oq sanjilghan méngidiki qizip ketken tepekkurda eks etkini méning gewdem, ashu chaghda

Bilemsen, men sen bilen bille.


Sharab ichish qan ichishtinmu éghir gunah hésablan'ghan ashu dewrlerde,

Bilemsen adem qénida chörgiligen tügmende tartilghan unning temini?

Elishir nawayi esebiylerche xam xiyal qilip chiqqan sharabning temi ülge élin'ghan méning qénimdin,

Cheksiz sirliqlashqan ashu mestlikning eng chongqur qatlamlirida,

Bilemsen, men sen bilen bille.


2006-Yil 3-ay, béyjing, shixongmin