Xitay hakimiyiti yaqturmaydighan 6 türlük xewer

Uzun yillardin buyan xitay hakimiyiti özige paydisiz xewerlerge qarita selbiy tesir peyda qilidu, dégenni bahane qilip, bu heqtiki xewerlerni cheklep kéliwatidu.
Ixtiyariy muxbirimiz azad qasim
2012.10.16
wuken-namayish-xitayda-305.jpg Wukendiki namayishidin körünüsh. 2011-Yili 14-dékabir.
AFP

Ötkende amérika elchixanisining béyjingning hawa bulghinishi heqqidiki sanliq melumatlarni élan qilishi xitay da'irilirini ongaysiz ehwalgha chüshürüp qoyghanliqi sewebidin “Ichki ishlargha arilashqanliq” dep qaraldi. Halbuki xitayning ékologiyige mes'ul tarmaqliri uzundin buyan bu heqtiki melumatlarni imkaniyetning bariche yoshurup kéliwatqan idi. Emeliyette hawaning bulghinishi heqqidiki xewerler xitay kommunistik hakimiyitining teshwiqat tarmaqliri dunya jama'etchiliki we xitaydiki xelq ammisidin yoshurup kéliwatqan köpligen mexpiyetliklerning kichikkine bir qismidinla ibaret.

Nöwette xitayda hakimiyetke tehdit peyda qilishi, muqimliqqa tesir yetküzüshi mumkin,dep qaralghan hemde emeldarlarning shexsi turmushigha munasiwetlik bolghan her qandaq uchur we melumatlar metbu'atlarda hergiz ashkarilanmaydu.

Gérmaniye awazi radi'osining xewirige qarighanda, amérikida neshr qilinidighan “ Tashqi siyaset” zhurnili yéqinda xitay da'irilirini hemmidin bek alaqzade qilidighan hemde jama'etchilikke ashkarilashqa ruxset qilinmaydighan alte türlük xewerni royxetke turghuzup chiqqan. Bular töwendikiche:

Birinchi: iqtisadqa da'ir sanliq melumatlar

Yéqinqi xewerlerge qarighanda, xitay da'iriliri xitay karxanilirining maliyisige a'it melumatlarni chet'ellik meblegh salghuchilargha ashkarilimasliqni qarar qilghan.

Bu yil 5-ayda xitay hökümiti yene 2017-yildin burun xelq'aradiki tört chong iqtisadi teptish mehkimisining xitaydiki ish béjirish organlirining mes'ulluqigha xitaylarni teyinleshni, eger undaq bolmighanda bu mehkimilerning xitayda pa'aliyet qilishigha yol qoyulmaydighanliqini bildürgen. Netijide köpligen xitay karxanilirining qéliplashmighan meshghulat qilmishliri heqqidiki sanliq melumatlarni hemde öy-mülük sodigerlirining emeldarlar bilen til biriktürüwélip xitaydiki öy-mülük bahasini sün'iy halda östürüwatqanliqini ashkariliwetken bu iqtisadi teptish mehkimilirining tört neper chet ellik mes'uli wezipisidin istépa bérishke mejbur bolghan.

Ikkinchi: jinayi délolargha a'it xewerler

Xitay hökümet terepning melumatlirida, 2000-2009-yillarghiche bolghan ariliqta xitaydiki qestlep öltürüsh déloliri bir hesse azayghan dep körsitilgen. Emma xitay ijtima'iy penler akadémiyisi 2010-yilliq doklatida xitaydiki zorawanliq qilmishlirining yildin-yilgha köpiyiwatqanliqi, qestlep adem öltürüsh jinayetlirining 2000-yilgha sélishturghanda ikki-üch hesse éship ketkenliki bildürülgen. Aqiwette yuqiri qatlamdiki emeldarlarning ditigha yaqmay qalghan bu doklat derhal yighiwélin'ghan hemde munasiwetlik xadimlargha chare körülgen.

Bu yilning bashlirida xitaydiki “Xelq géziti” xarbindiki bir doxturxanida bimarlar teripidin pichaqlinip öltürülgen bir neper doxtur heqqide intérnét arqiliq xelq rayini sinash ilip barghan. Netijide 3 tin 2 qisim tordash bu doxturning öltürülgini yaxshi boldi, dep inkas qayturghan. Xelq ammisidiki bu xil yüzlinishtin sarasimige chüshken xitay da'iriliri bu tekshürüsh netijisini derhal tor betliridin öchürüp tashlighan.

Üchinchi: jem'iyet muqimsizliqigha a'it xewerler

Nöwette xitay jem'iyiti misli körülmigen dawalghush basquchigha duch kelgen bolup, künséri kéngiyiwatqan bay-kembighellik perqi béyjing da'irilirini barghanséri endishige salmaqta.

Xitay hökümet terepning statistikisigha qarighanda, 2009-2011-yillar ariliqida xitaydiki yéza bilen sheher otturisidiki iqtisadi kirim perqi eslidiki 3.33 Nisbettin 3.13 Ke qisqarghan. Yeni sheherliklerning bir ayliq kirimi 1300 som bolsa, déhqanlarning 300 som etrapida bolghan. Biraq köpligen xitay we chet'ellik analizchilar bu melumatlarning yalghanliqini, emeliyette sheherler bilen yézilar otturisidiki iqtisadi kirim perqining yilsayin kéngiyishi hemde hakimiyetning chiriklishishi we parixor emeldarlar tebiqisining menpe'etdar guruh bolup shekillinishi netijiside, ammiwi qarshiliq körsitish heriketlirining yildin- yilgha köpiyiwatqanliqini tekitleshmekte.

Ötken yili gu'angdung ölkisining wuken kentide yüz bergen déhqanlarning qarshiliq herikiti nöwette minglighan-onminglighan xitay yiza-bazarlirida yüz bériwatqan ammiwi qarshiliq heriketlirining dunya jama'etchilikige ashkarilan'ghan kichikkine bir qismidinla ibaret.

Xitay da'irilirining axbarat qamalliqi sewebidin xitayda yüz bériwatqan ishsizliqqa, mal bahasining örlishige, parixor emeldarlargha qarshi köpligen ammiwi qarshiliq heriketliridin xelq'ara jama'etchilik xewersiz qalmaqta. Xitay saqchi terepning melumatlirini tetqiq qilidighan chet'ellik jem'iyetshunaslarning perezlirige asaslan'ghanda, her yili xitayda yüz bériwatqan qarshiliq heriketlirining sani 180 ming qétimdin ashidiken.

Tötinchi: emeldarlarning shexsi turmushigha da'ir xewerler

Xitayda yuqiri tebiqidiki emeldarlarning shexsi turmushigha da'ir melumatlar hergiz ashkarilanmaydu. Hökümet metbu'atlirida bolsa emeldarlarning xelqqe qandaq ghemxorluq qiliwatqanliqi heqqidiki bayanlarnila köreleysiz, del buning eksiche, amérika prézidénti obama qatarliq chet'el rehberlirining shexsi turmushigha munasiwetlik xewerlerni bolsa xitayning barliq axbarat organliri toxtimastin xewer qilip turushidu.

Xitayda kommunist emeldarlarning shexsi turmushigha da'ir reswachiliqlar melum bir emeldar siyasiy reqibliri teripidin yoqitilghan shara'ittila ashkarilinishi mumkin. Bo shiley weqesi buning misali bolalaydu. Xitayning eng yuqiri tebiqisidiki bu emeldarning we uning etrapidikilerning eysh-ishretlik turmushigha da'ir barliq setchilikler, parixorluq we buzuqchiliqqa béshichilap kirip ketken bu kommunist emeldari reqibliri teripidin siyasiy sehnidin qoghlan'ghandin kéyinla jama'etchilikke ashkarilandi. Emeliyette bolsa, bügünki xitay hakimiyitide bundaq chirikleshken emeldarlar minglap tépilidu.

Beshinchi: chong tiptiki qurulushlar heqqidiki xewerler

Xitayda yolgha qoyuluwatqan hemde ishqa kirishtürülgen chong tiptiki qurulushlar sanining köplüki we kölimining zorluqi bilen kishini heyran qalduridu.

Xitayning hökümet terep axbaratlirida dunya boyiche eng uzun bolghan jyawjuwendiki déngizdin halqighan köwrük, senshya su tosmisining su saqlash sighimi we énérgiye ishlepchiqirish iqtidari, shangxeydiki magnitliq suspénziyening heriket tézliki qatarliqlar heqqidiki sanliq melumatlar intayin küchlük bolghan meghrurlinish keypiyati bilen xewer qilinip turidu. Biraq bu seltenetlik körünüshlerning keynige yoshurun'ghan yüz milyonlighan xelq ammisi duch kelgen échinishliq qismetler heqqidiki sanliq melumatlar bolsa hergiz ashkarilanmaydu.

Senshya su tosmisi qurulushi pilanliniwatqan mezgillerdila köpligen alimlar we mutexessisler bu qurulushning ékologiyilik muhitqa ilip kélidighan tesiri heqqidiki endishilirini bildürüshken idi. Qurulush tamamlan'ghandin kéyin munasiwetlik tarmaqlar su tosmisi rayonida yer tewresh hemde tagh siyrilish hadisilirining körünerlik derijide köpiyishke bashlighanliqini otturigha qoyushti.2011-Yilgha kelgende xitay da'iriliri sensha su tosmisining heqiqeten xeterlik halette ikenlikini étirap qilishqa mejbur bolghan bolsimu, emma bu heqtiki sanliq melumatlarni ashkarilashqa jür'et qilalmidi.

Altinchi: tarixi mesililer heqqidiki xewerler

Xitayda kommunistik hakimiyetning abruyigha we qanuniliqigha shek keltüridighan her qandaq témidiki xewer yaki eserlerning élan qilinishigha yol qoyulmaydu. Bolupmu 50-yillardiki chong sekrep ilgirilesh, 60-yillardiki medeniyet zor inqilabi hemde 1989-yili yüz bergen 4-iyun qanliq qirghinchiliqi qatarliqlar cheklen'gen rayon dep qarilidu.

Gerche eyni waqitta béyjing sheher bashliqi bolghan chin shitong öz eslimiside 4-iyun weqesini emeliyette saqlinish tamamen mumkin bolghan bir qétimliq tragédiye dep yazghan bolsimu, biraq bu eslimimu oxshashla xitay da'iriliri teripidin cheklen'gen eserler tizimlikige kirgüzüwétildi hemde xitaydiki metbu'atlarda élan qilishqa yol qoyulmidi.

1960-Yillarning aldi-keynide xitayda yüz bergen acharchiliqta qanchilik ademning ölgenliki hazirghiche sir bolup turmaqta. Bezibir melumatlarda 80 milyon ademning acharchiliq sewebidin ölgenliki qeyt qilinidu. Kommunistik hakim mutleq tüzülmining aghdurulup kétishidin ensirigen xitay da'iriliri 1960-yillardiki xitayning nopus statistikisini hazirghiche ashkarilimay kéliwatidu.

“Tashqi siyaset” zhurnilidiki maqalining axirida mundaq déyilidu: yuqiridiki yaman xewerlerge sélishturghanda, amérika elchixanisi ashkarilighan béyjingning hawa bulghinishi heqqidiki sanliq melumatlar xitay da'iriliri üchün éytqanda héchqandaq ziyini bolmighan yaman xewer bolup hésablinidu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.